Գիտցէք, Որ Դեռ Կենդանի Եմ

– Սփիւռքի մէջ ծնած ու մեծցած, մանաւանդ հայօրէն դաստիարակուած անհատ մը նախ կ’ունենայ այն տպաւորութիւնը, թէ “թշնամիներով” շրջապատուած է:

“ Այժմ մենք այդ դժուար օրերը մեր ետին ձգած՝ կ’ուզենք երթալ դէպի փայլուն ապագայ”. կը հաստատէ պարոն տնօրէնը եւ որպէս իրենց երկարատեւ պայքարի եւ յամառ աշխատանքի հունձք, ցոյց տալով սեղանին վրայ դրուած հայերէն գիրքերը, հպարտութեամբ կ’ըսէ. “ Կը տեսնէ՞ք այս գիտութեան, ուսողութեան, աշխարհագրութեան հայերէնով դասագիրքերը, լաւ նայեցէք, ասոնք պետութիւնը ինք տպագրել տուած է մեր վարժարանին համար”: “ Մեր մէջ”, կ’աւելցնէ Նշան, “ թրքերէնը կ’ուսուցուի որպէս լեզու, ինչպէս հայերէնը, իսկ մնացեալ բոլոր նիւթերը, միայն երկրորդական 4 դասարաններ ունեցող մեր վարժարանին մէջ կը տրուին հայերէն լեզուով”:

“Արդեօք ձեր աշակերտները կ’այցելե՞ն մեր գրագէտներուն, բանաստեղծներուն շիրիմները”, հարցումին տնօրէն Նշան կը պատասխանէ:
“Անշուշտ, հայերէնի ուսուցման պահուն անպայման կը յիշենք զանոնք եւ հինէն եկած աւանդը կը փոխանցենք մեր աշակերտներուն”:

Ս. Փրկիչ ազգային հիւանդանոցը, 1832-էն ի վեր փրկութեան լաստ մըն է հիւանդին եւ տարեցին համար:

Քաղաքացիներուն առողջութեան եւ կեանքին հանդէպ հոգածու հիւանդանոցի եռուն մթնոլորտի հակապատկերն է Պալըգլըի լուռ եւ արտակարգօրէն կոկիկ ազգային գերեզմանատունը: Բոլոր շիրիմներն ալ առանց բացառութեան մարմարապատ են, ուր համեստ ննջեցեալներու կողքին կը հանգչին համայնքին համբաւաւոր զաւակները՝ Միսաք Մեծարենցի եւ Հրանդ Տինքի նման:

Կ’անցնինք Պոլսոյ ասիական մասը ուր Սկիւտարի կեդրոնական մէկ թաղամասին մէջ կը գտնուի ազգային գերեզմանատունը որու մուտքին արձանագրուած է 1885 թուականը: Երբ պատասխանատու պահակ Ստեփան Թալասլըօղլուին մեր ցանկութիւնը կը յայտնենք այցելելու նշանաւոր մարդոց շիրիմները, ինքնավստահօրէն կ’ըսէ: “ Հետեւեցէք ինծի, ես գիտեմ որ այստեղ ով պառկած է”: Եւ մեզ սիրով կ’առաջնորդէ շագանակի հսկայ ծառերու ներքեւ հանգչող ծանօթ անուններու՝ Պետրոս Դուրեանին, արքունի ճարտարապետ Պալեաններուն, Վարդգէս Քարենցին, բանաստեղծ Մատթէոս Զարիֆեանին, դաստիարակ Հինդլեանին, ուսուցչապետ Ռէթէոս Պէրպէրեանին դամբարանները:

Գերեզմանատունէն դուրս կու գանք, կարծես փակած՝ մտքի եւ սրտի հաշիւ մը, ուխտագնացութիւն մը կատարողի գոհունակութեամբ: Չէ, վաստակաւոր մեր ննջեցեալները ենթակայ են յատուկ հոգածութեան եւ կը հանգչին իրենց մեծութեան համապատասխան եւ իրենց յիշատակը յաւերժացնող ապահով վայրի մը մէջ: Սակայն ու՞ր են “միւսները”, հարիւրաւոր մեր մտաւորականները՝ Զօհրապ, Վարուժան, Սեւակ, Սիամանթօ …: Անոնք այս երկրին մէջ աննշան,անծանօթ տեղ մըն են, սակայն մոռցուա՞ծ, ո’չ երբեք:

Պոլսահայութեան մէջ ուշագրաւ երեւոյթ է իր հաւատքին, եկեղեցիին, համայնքին հանդէպ կառչածութիւնը: Պոլսահայերը, այո, թրքախօս են, ինչպէս ֆրանսահայերը՝ ֆրանսախօս, ամերիկահայերը՝ անգլիախօս, սակայն ոչ մէկ ձեւով կը պակսի իրենց մէջ հայկականութիւնը: Անոնք հոգւով ու սրտով փարած են ազգային հաստատութիւններուն: Իրենց այս կապուածութեան ապացոյցները բազմաթիւ են, ահաւասիկ նմուշ մը անոնցմէ:

– Քընալը կղզիին վրայ խանդավառ մթնոլորտ մը կը ստեղծուի ամառուայ եղանակին եւ  ձեռնարկները անպակաս կ’ըլլան: Գարակէօզեան բարեսիրական հաստատութեան մանուկներու յատուկ կազդուրման կայանը, թատերական-երաժշտական երեկոները, կիրակնօրեայ պատարագը  եւ այլ ձեռնարկներ հայկական շունջ մը կու տան կղզիին: Խօսակիցս իր խանդավառութիւնը չէր կրնար զսպել նկարագրելով Վահէ Պէրպէրեանի յաջող ելոյթը այս ամառ “ հայկական կղզիին “ վրայ:

– Օսման Պէյ պողոտայի վրայ, Հ. Տինքի սպանութեան վայրին շատ մօտիկ երաժշտական վաճառատունէն հայերէն երգ կը լսուի երբեմն, այլ եղանակներու կողքին:

-Պոլսոյ փակ շուկայի հայ վաճառականները եւ ոսկերիչները, հակառակ տնտեսական տագնապին եւ առօրեայ դժուարութիւններուն, անմասն չեն համայնքին առնչուող հարցերէն:

 “ Կիրակի, պատարագը եւ երգեցողութիւնը շատ լաւ անցաւ”:

 “ Ինտո՞ր պատարագ եւ օծում պիտի ըլլայ եթէ Ախթամարի եկեղեցիին խաչը չդրուի”:

Նման արտայայտութիւններ առեւտրականները կը փոխանակեն իրարու հետ,երբ գաւաթ մը թէյի շուրջ նստած կը խօսակցին:

Շուկայի նեղլիկ իր խանութին մէջ, Վարուժանը կը հիւրասիրէ մեզ թէյով: Հեռատեսիլի կայանները փնտռելէ ետք կանգ կ’առնէ լիբանանեան կայանի մը  վրայ եւ կ’ըսէ: “ Այստեղէն հայերէն լուրերը մտիկ կ’ընենք ամէն օր”:

– Մարմարա ծովուն 4 կղզիներէն Պէօյիք Ատա, մեծ կղզիի մուտքի գրատունը, բազմալեզու գիրքերու կողքին կը վաճառէ նաեւ հայերէն գիրքեր, Մնձուրիէն, Մարկոսեանէն, Եսայեանէն:

-Խումբ մը Վագըֆցիներ, ակումբ մը հիմնած են Բանկալթը-ի Պիլեզիք փողոցի մուտքին յարկաբաժնի մը մէջ որպէս Մուսա լեռցիներու տուն, ուր կը հանդիպին գործէն վերադարձի ճամբուն վրայ: Իսկ կիրակի կամ տօնական օրերուն, իրենց ընտանիքներով կը հաւաքուին այստեղ, տոհմիկ սովորութիւնները եւ մթնոլորտը պահելու եւ շարունակելու:

Թէեւ ներկան մարտահրաւէրներով լեցուն է՝ լեզու, դպրոց, եկեղեցի պահպանելու հարց կայ, օտար ամուսնութիւններ օր ըստ օրէ կ’աւելնան, արտագաղթը ահազանգային սահմաններու հասած է, այս բոլորով հանդերձ պոլսահայը յամարօրէն կը յայտարարէ.

“Գիտցէք, որ դեռ կենդանի եմ”:

Կը սպասուի որ սփիւռքը եղբայրական ձեռք մը երկարէ, չմոռնայ, չանտեսէ, առանձին չձգէ իր ազգակիցները, ապա թէ ոչ, Դուրեանի խօսքերով.