Ինչպես Ոգևորվել Հայաստանով

Եվ ով զարմանք, մի պահ տրամադրությունս բարձրանում է, սկսում եմ կատակել, երբ մտնում ենք նոր օդանավակայանի գեղեցիկ, մաքուր սրահները. կազմակերպվածություն է, աղջիկների ճառագայթող ժպիտներ, ուղևորներին ընդառաջելու պատրաստակամություն: Ավաղ, հաջորդ րոպեներին խամրում է այդ ոգևորությունը (հակասական երկու զգացում, որ երեք շաբաթ և ամենուր ինձ ուղեկցելու են, հակակշռելով մեկը մյուսին), երբ մեզ դիմավորող ընկերս՝ Համազը (Համազասպ Ղազարյան), մեքենան վարում է Երևան տանող մայրուղիով: Երբեմնի տնամերձ կանաչ խաղողի այգիները չորացել են, ամայացել: Թրատվել են ճանապարհի եզրի սլացիկ, հսկա բարդիները և դրանց փոխարեն մայրուղին «զարդարում» են խաղասրահների տարատեսակ, շռայլ, երբեմն նույնիսկ աչք ծակող, նույնիսկ ինչ- որ տեղ անճաշակ, այո, նաև անպատշաճ թվացող լուսավորությունները: Երևի ավելի խառնիճաղանջ պատկեր, քան այս, հնարավոր չէ գտնել Հայաստանում:

Հոլգերը այդ բոլորին նայում է ինչ- որ ներող ժպիտով՝ դե, երեխաներին ներելի է խաղալ գույնզգույն ուլունքներով: Ըստ երևույթին Համբուրգցի արվեստագետին այդ ամենը ներկայանում է որպես աղքատիկ երկրի, նոր հարստացած մարդկանց աղքատիկ մշակույթի և ոչ լայն մտահորիզոնի արգասիք: Նա շատ բան չգիտի Հայաստանի մասին, փորձում է որոշ տեղեկություններ ստանալ ինչ – որ տուրիստական գրքից, որը նա գնել է ընդամենը մի քանի օր առաջ: Հոլգերը ավարտել է Բեռլինի ազատ համալսարանի գրականության բաժինը, բայց իր ասելով, ինչպես դա շատերին է պատահում, մի քանի դիպվածների զուգադիպությամբ, հանգրվանել է ֆիլմ արտադրող մի ընկերության մոտ: Թե ո՞վ է հղացել այդ գաղափարը, կարևորը դա չէ, այլ այն փաստը, որ նա և նրա ընկերներն արդեն հասցրել են նկարահանել մոտ 130 կես ժամանոց հաղորդումներ տարբեր ժողովուրդների հասարակ աշխատավոր ընտանիքների՝ մեծ մասամբ գյուղացիների առօրյայից:

Երբ այս տարվա մայիսի սկզբներին տակավին անծանոթ Հոլգերը ինձ դիմեց Հայաստանում նման նկարահանումներ անելու ցանկությամբ և առաջարկեց իրեն որպես թարգմանիչ ուղեկցել, առաջին հերթին դա ինձ ոգևորեց, բայց հետզհետե ինձ պարզ դարձավ նման ձեռնարկի բարդությունը և պատասխանատվությունը: Ո՞ր գյուղում, որտե՞ղ գտնել մի հայ գյուղացի ընտանիք, որ թե գյուղը, և թե ընտանիքն իրենց մեջ ներառնեն հինն ու նորը, ավանդականը, որտեղ մոդեռնը դեռ շատ ավերվածություն չի կատարել: Մի ընտանիք, հեռու աշխարհի գլխապտույտ, երբեմն նաև զառիվայր առաջընթացից, հեռու ներքին և արտաքին քաղաքական հոսանքներից, կրոնական այլ և այլ ավերիչ աղանդներից: Մի ընտանիք, որը իր ավանդությամբ, իր աշխատասիրությամբ, ձգտումներով, հողին ամուր կապված իր արմատներով, իր նիստուկացով, սովորություններով, առօրյա եփած ճաշատեսակներով, արտացոլելու է հայ ժողովրդին բնորոշ ինչ որ ընդգծված բնավորության դրական կողմեր, երանգներ: Հոլգերի պայմաններն էին՝ մեզ ավելորդություններ պետք չեն, ոչ քաղաքականություն, ոչ սենտիմենտալություն, ոչ էլ երազներ, միայն ու միայն որքան հնարավոր է գերմանացի հեռուստադիտողին ներկայացնել հայ ժողովրդի մի հասարակ և թոհ ու բուհից հեու աշխատավոր ընտանիքի հնարավորին բնական առօրյան:

Այստեղ ինձ օգնության հասավ ամենուր ձեռնահաս՝ իմ ընկեր Համազը: Նա մասնագիտությամբ բժիշկ է, ծնվել է Իրանի երբեմնի հայաշատ Փերիայի շրջանի Սնկերտ գյուղում, ուսման ծարավ նրա հայրը հասցրել է իր համեստ միջոցներով հանդերձ, երկու տղաներին՝ Հայկազին, Համազին և դստերը՝ Սեդային, Գերմանիա ուղարկել, որտեղ նրանք երեքն էլ հաջողությամբ ավարտել են բժշկական ինստիտուտը և հետագայում մասնագիտացել տարբեր ուղղություններով: Հայկազը և Համազը առաջիններից էին, ովքեր 1988 թվականի ահավոր երկրաշարժից հետո Գերմանական Արբայտեր Սամարիտեր Բունդի բժշկական անձնակազմի հետ Հայաստան եկան: Այդ տարվանից էլ նրանք կապվեցին Հայաստանին, մանավանդ Համազը, ով իր Օլդենբուրգի հայ ընկերների օգնությաբ ստեղծեց իր շրջիկ բուժսպասարկման մեքենան, այն տարավ Հայաստան, երկու տարի մնաց այնտեղ և հայաստանաբնակ իր ապագա կնոջ՝ Ամալիայի հետ աղետի գոտում բուժօգնություն էր ցույց տալիս կարիքավորներին: Հետո՞, նա չէր կարող հենց այնպես հեռանալ Հայաստանից, առանց որևէ մի արմատ ձգելու, փնտրեց և գտավ: Արագածի լանջերին թառած Օրգով գյուղում գնեց հողամաս և կառուցեց իր տունը, իր այգին և դրանից հետո ամեն տարի Քյոլնից, որտեղ նա որպես ճանաչված բժիշկ իր գրասենյակն ունի, ամառային արձակուրդներին կնոջ՝ Ամալիայի և դստեր՝ Անահիտի հետ Հայաստան են գալիս և, իհարկե, Համազը որպես բժիշկ, այստեղ ևս փնտրվող մեկն է:

Ես կասկած չունեի, Հոլգերի ցանկությունը և առաջարկը նրան էլ ոգևորեց և նա առաջարկեց իր օգնությունը, նախօրոք մեզ տեղեկացրեց, որ ամեն տարի օգոստոս ամսվա մեջ Մարիամ աստվածածնի տոնի և խաղողօհրնեքի առթիվ Օրգովից ոչ հեռու և ավելի բարձր գտնվող Տեղեր եկեղեցում ուխտագնացություն է տեղի ունենում: Այս հանգամանքը արդեն անչափ ոգևորեց Հոլգերին և նա հակառակ տեղանքին և նկարահանվող ընտանիքին նախորոք ծանոթանալու և որոշ նախապատրաստական աշխատանքներ կատարելու իր պրակտիկային, առանց վարանելու ընդունեց այդ գյուղում նկարահանումներ կատարելու մեր առաջարկը:

Ի հարկե մեր գործը շատ ավելի հեշտանում էր և որոշ նախապատրաստական աշխատանքներ կատարելու հոգսերը վերանում էին, այն պատճառով, որ արդեն Համազը իր ընտանիքով հուլիսի վերջերին Հայաստանում և Օրգովոմ էր լինելու և արդեն ամեն ինչ կազմակերպված էր, երբ ես և Հոլգերը Օգոստոս 3-ի երեկոյան Երևան իջանք, նրա անձանկազմի մյուս երկու անդամները՝ օպերատորը և ձայնագրության ինժիները պետք է մեզ միանային Օգոստոս 11-ին:

Մյուս առավոտ դեռ նախաճաշը չվերջացրած Համազն է գալիս, նա մեզանից ավելի առույգ է և արդեն հասցրել է լողանալ իր այգու լողավազանում: Նա նրբանկատ է և պատշաճ համարելով, մեզ առաջարկում է նախ գյուղապետարան գնալ:

Բակ ենք իջնում, ես փորձում եմ մեծ երկաթե դարպասը բանալ, որպեսզի մեքենան դուրս հանենք, որտեղից- որտեղ Ալեքսանն է մոտ գալիս և ասելով, որ մեզ համար դժվար է դարպասը բացել, փորձում է ինքը բացել և ոչ միայն այդ օրը, այլ հաճախ նաև հաջորդ օրերին:

-Բարի լույս Ալեքսան եղբայր, ինչպե՞ս ես:

-Բաղի լուս, կրկնում է Հոլգերը:

– Է, ինքը հայերեն գիտա՞, զարմացած հարցնում է Ալեքսանը, – լավ քնա՞ք:

-Հոգնած ես երևում Ալեքսան եղբայր:

-Հա, գիշերը չքնա, ջուր պետքա անեի, գյուղացի ենք, օր ու հանգիստ չունենք:

Ութանասուներկուամյա Ալեքսան Եղբայրը մեր ժամանակավոր բնկարանի վարձատուն է, զրուցասեր է, փորձում է Հոլգերի հետ հայերեն խոսել, նաև հետաքրքրասեր է, ցանկանում է ամեն ինչ իմանալ, ամեն ինչ պատմել, բայց միշտ էլ մեր զրույցները կիսատ են մնում, որովհետև մենք միշտ էլ շտապում ենք: Հպարտ է, որ մի թոռնիկը Ամերիկայում ոսկե մեդալով է ավարտել դպրոցը, իսկ մյուս թոռնիկը նրա համար համակարքիչ և համապատասխան հարմարանքներ է ուղարկել, որպեսզի կարողանան հեռախոսելու ժամանակ նաև իրար տեսնել: Մյուս տղայի երեխաները և կինը Ռուսաստանից իրենց մոտ հյուր են եկել, տղան այնտեղ լավ գործ ունի, իսկ մի թոռնիկի կինը Երևանում աղջիկ է ծննդաբերել, այդ չորս սէնյականոց բնակարանն էլ, որտեղ մենք ենք մնում, նրանն է: Խոտ հնձելու մեքենայի մի ատամը կոտրվել է, լավ չի հնձում, այն մի քանի տարի առաջ Համազն է ուղարկել, դե ինքն արդեն տարիքն առել է, չի կարողանում առանց մեքենայի հունձ անել…

-Հայ գյուղացու օրն էլ էսա, ի՞նչ անի, որ անտերա մնացի…

Սամվելը Օրգովի գյուղապետն է, լեռների մարդ է, պնդակազմ, առույգ, ունի իր աշխատակազմը, բաղկացած չորս հոգուց: Իր ասելով նա նախկինում եղել է հենց այդ գյուղի հովիվը և հասցրել է փոփոխությունների ընթացքում չկորցնել իրեն, ոչ միայն գյուղապետ է դարձել, այլ նաև 300 գլուխ ոչխարի և մոտ 250 գլուխ գառի հոտ ունի, որոնք ամռանը արածում են Ամբերդից արևմուտք ընկած Արագածի լանջերում, որոնց աշնանը լավ գնով վաճառելու է պարսիկներին: Թեև նրանք արդեն գիտեն մեր նպատակների մասին, բայց մենք մի անգամ ևս մանրամասը նրանց ծանոթացնում ենք մեր ծրագրերի հետ:

Բնականաբար մեր զրույցը շարունակվում է նաև Հայաստանի առօրյա քաղաքական և տնտեսական հրատապ խնդիրների և գյուղում առկա հոգսերի շուրջ: Սամվելը հասցրել է նաև սովորել, որպես պաշտոնյա զուսպ լինել, կշռադատել ասելիքը և նրբանկատորեն շրջանցում է մեր հարցը, թե, վերջին քսան տարում որքա՞ն ընտանիքներ են հեռացել գյուղից, բայց հետագա զրույցում մտահոգությամբ խոսում է ասես իր ուսերին դրված մի ծանր բեռի և նաև իր պատասխանատվության մասին, որ Սովետի ժամանակ գյուղի դպրոցը ունեցել է ինը հարյուր աշակերտ, իսկ ներկայումս միայն մոտ երկու հարյուր հիսուն…

Համազը և բժիշկ է և բնապաշտ և ռեալիստ, լավ գիտի Հայաստանում եղած պետական ապարատի աշխատողների անօրինականությունների մասին, գիտի դեմոկրատիայի բացակայության պատճառները, բայց նա փորձում է իր հնարավորությունների սահմաններում օգնել, որտեղ որ կարող է, որտեղ որ կարիքը ավելի շատ է: Պետք է մեղմել երկրաշարժի, պատերազմի, շրջափակման հետևանքները: Պետք է անգամ Հայաստանում արձակուրդների, կամ այլ կարճ այցելությունների ժամանակ ճամպրուկները այլևայլ դեղորայք լցնել, որովհետև Օրգովում նա կարող է որպես բժիշկ շատերին օգնության հասնել: Մի տարի առաջ հնարավորություն է ունեցել Քյոլնի բժշկական համալսարանից ստանալ համարյա բոլորովին նոր մամոգրաֆիայի ապարատ, այն ուղարկել է Ստեփանակերտի հիվանդանոց, գիտենալով, որ այնտեղ դեռ նման ապարատուրա չունեն: Սակայն ճանապարհի ցնցումների պատճառով ավերվել է ապարատի ինչ որ սարք և արդյունքը եղել է այն, որ այն գործածել չեն կարողացել: Այնպես է ստացվում, որ մինչև նկարահանումները սկսելը երկու օր ժամանակ ունենք, Համազը ինձ առաջարկում է միասին Ղարաբաղ գնալ, տեղում պարզելու համար այդ:

Ու մենք Շուշիում ենք: Վերջերս գերմանացի թղթակից՝ Շումանը իր՝ «Կովկասյան հանգույց» փաստագրական ֆիլմում Շուշիի մասին ասում է՝

«Շուշի՝ ադրբեջանական մշակույթի օրրան»…

Մի խոսուն փաստ, քարոզչության դաշտում հայ ժողովրդի պարտություններից:

Համազը անգամներ, թե պատերազմի ընթացքում, թե հետագայում, եղել է Ղարաբաղում, լավ ծանոթ է տեղանքին, ճանաչում է շատերին, պատմում է Շուշին ազատագրելու մանրամասնություններ, ցույց է տալիս, թե հայ մարտիկները, որ կողմերից են վեր բարձրացել և բարձրունքները գրավել…

Մայիսյան այն բախտորոշ գիշերը վեր են մագլցում մարտիկները, լավ իմանալով, որ հավանաբար զոհվելու են, վեր են բարձրանում անձնուրաց, արհամարհելով վիրավորվելու և մահի վտանգը, արհամարհելով հավանաբար իրենց սրտում ծագած վախի զգացումը: Ի՞նչն է, ո՞ր զքացմունքն է նրանց մոտ ավելի զորեղ եղել, որ նրանք կարողացել են հաղթահարել այդ վախը, արհամարհել մահը: Իսկ այսօր ազատագրված Ղարաբաղը աչքը ճամփին, սպասում է մեզ, իր զավակներին, որ արհամարհեն դժվարությունները, անհարմարությունները, որ գնան կառուցելու, շենացնելու հայրենի երկիրը, ամրացնելու սահմանները… Ի՞նչն է փոխվել, ինչն՞ այն չէ, որ այն ժամանակ հայ ժողովուրդը միասնաբար, այն էլ դատարկ ձեռքով պատերազմեց և հաղթանակ տարավ, իսկ այսօրվա խաղաղ պայմաններում կամովին լքում է հայրենքը և անվերադարձ հեռանում…

Եվ ի՞նչ հաղթանակած Ղարաբաղցի չլինի, որ կես գիշերին գառ չմորթի, խորոված չանի, ժնջիլով հաց չթխի, մեղուների փեթակներ չդատարկի, սեղանը չլցնի տնային բազմապիսի ուտեստեղեններով ու իհարկե շշերով լի թթի օղիներով, արտասահմանից եկած թոռնիկին հովանավորող բժիշկ հյուրի համար: Իսկական ղարաբաղցի տատիկի և պապիկի տուն էինք հյուր գնացել: Կասկած չունեմ, որ արվեստագետը Ղարաբաղի տատիկ պապիկ կոթողը ստեղծելիս հաստատ ներշնչվել է հենց նրանց նման տատիկ- պապիկներից, ովքեր իրենց հայրենի լեռների նման ամուր կանգնած են իրենց հողում:

Դեռ վաղուց Հայաստանում հաստատված նրանց մի որդին ցանկացել է նրանց համոզել Հայաստան տեղափոխվել, բայց պապիկը այդ մասին լսել անգամ չի ցանկացել, ամուր կանգնել է իր տան փլատակների վրա, նայել է դիմացի ձորին, նայել հեռվում անտառապատ Քաշաթաղի հայրենի լեռներին ու ասել. «Ոչ, եթե մենք հեռանանք, նշանակում է իզուր էին մեր զոհերը, այդ կնշանակի, որ թուրքն է հաղթանակ տարել, ոչ, մենք կմնանք և նույնությամբ կկառուցենք մեր տունը:» Եվ նրանք չորս տարի ապրել են իրենց դեռ կանգուն հավաբնում, մինչև որ վերակառուցել են իրենց տունը: Նաև զինվոր տղան է անցել խաղաղ աշխատանքի, կառուցել է իր տունը, ամուսնացել է և իրենց հայրենիքով երջանիկ ու հպարտ տատիկ պապիկին պարգևել չորս լուսակտոր թոռնիկներ: Որքա՜ն եմ հպարտանում, ուրախանում, երբ հիշում եմ նրանց, երբ հիշում եմ, որ նրանցն ու նրանց որդիներինն է թշնամու դեմ տարած հաղթանակը, նրանք են, որ հաղթանակ են տարել ու տանելու են, իրենց հայրենիքին պարգևելով բարիքներ արտադրող, այն շենացնող և պաշտպանող աշխատող ձեռքեր: Նրանք են, որ նաև վաղը, մյուս օրը պաշտպանելու են իրենց հայրենիքը…