KeghartՅարութիւն Իսկահատեան
Արմէն Ա., Պէյրութ, 18 Մարտ 2015
Մօտէն ճանչնալէս ետք Յարութիւն Իսկահատեանը, լաւ հասկցայ այն դրդապատճառները, որոնք յիսուն տարեկան հասակէն ետք մղած են աւելի մօտէն հետաքրքրուելու Հայոց Ցեղասպանութեան մասին: Ան թէեւ պատմաբան մը չէ, ոչ ալ բանասէր, սակայն ցարդ երեք հարիւրէ աւելի յուշագրական գիրքեր կարդալով ուսումնասիրած է Հայոց Ցեղասպանութիւնը: Իսկահատեանի կեանքի ասպարէզը եղած է քաղաքաշինական ճարտարագիտութիւնը: Միայն վերջին տասը տարիներուն է որ ան նուիրուած է Հայոց Ցեղասպանութեան ուսաումնասիրութեանց: Ինք կը պատմէ թէ իր հայրական մեծ մայրը ինչպէս իրեն փոխանցած է հայոց բռնագաղթի դրուագները` Կիլիկիոյ Կարս Պազար աւանէն մինչեւ Մուսուլ եւ ապա ողջ վերադարձ դէպի Ատանա: Այդ դրուագները ան գրի առած ու հրատարակած է իր «Վկայարան Հայկական Ցեղասպանութեան- Դ. Գիրք»-ին մէջ:
Իսկահատեանի մեծ հայրը` Կարապետ Իսկահատեան, իր եղբօր Փանոսի հետ, բռնագաղթի հրամանին չէ ենթարկուած ու Ամանոսի Կեաւուր Տաղլարը կոչուած լեռներուն վրայ թուրքերուն դէմ երկու տարի զէնք բարձրացուծ է: Կարապետ ապա զէնքը ձեռքին գաղթած է դէպի հարաւ եւ անցնելով Երուսաղէմէն հասած է մինչեւ Փոր Սայիտ: 1919-ի սկիզբը ան Ատանա վերադառնալով ամուսնացած է Մարիամ Էքմէքճեանի հետ: Այս եւ ուրիշ հազարաւոր դրուագներ շատ ազդած են Յարութիւնի հոգեբանութեան վրայ եւ ան հաստատ որոշում տուած է ի մի հաւաքելու զանոնք ու հատորներով հանրութեան հրամցնելու: Ցարդ հրատարակուած են հինգ հատորներ: Արդէն պատրաստ է վեցերորդ հատորը: Իսկահատեան կը շարունակէ ուսումնասիրել ու հաւաքել:
Յարութիւն Իսկահատեան
Արմէն Ա., Պէյրութ, 18 Մարտ 2015
Մօտէն ճանչնալէս ետք Յարութիւն Իսկահատեանը, լաւ հասկցայ այն դրդապատճառները, որոնք յիսուն տարեկան հասակէն ետք մղած են աւելի մօտէն հետաքրքրուելու Հայոց Ցեղասպանութեան մասին: Ան թէեւ պատմաբան մը չէ, ոչ ալ բանասէր, սակայն ցարդ երեք հարիւրէ աւելի յուշագրական գիրքեր կարդալով ուսումնասիրած է Հայոց Ցեղասպանութիւնը: Իսկահատեանի կեանքի ասպարէզը եղած է քաղաքաշինական ճարտարագիտութիւնը: Միայն վերջին տասը տարիներուն է որ ան նուիրուած է Հայոց Ցեղասպանութեան ուսաումնասիրութեանց: Ինք կը պատմէ թէ իր հայրական մեծ մայրը ինչպէս իրեն փոխանցած է հայոց բռնագաղթի դրուագները` Կիլիկիոյ Կարս Պազար աւանէն մինչեւ Մուսուլ եւ ապա ողջ վերադարձ դէպի Ատանա: Այդ դրուագները ան գրի առած ու հրատարակած է իր «Վկայարան Հայկական Ցեղասպանութեան- Դ. Գիրք»-ին մէջ:
Իսկահատեանի մեծ հայրը` Կարապետ Իսկահատեան, իր եղբօր Փանոսի հետ, բռնագաղթի հրամանին չէ ենթարկուած ու Ամանոսի Կեաւուր Տաղլարը կոչուած լեռներուն վրայ թուրքերուն դէմ երկու տարի զէնք բարձրացուծ է: Կարապետ ապա զէնքը ձեռքին գաղթած է դէպի հարաւ եւ անցնելով Երուսաղէմէն հասած է մինչեւ Փոր Սայիտ: 1919-ի սկիզբը ան Ատանա վերադառնալով ամուսնացած է Մարիամ Էքմէքճեանի հետ: Այս եւ ուրիշ հազարաւոր դրուագներ շատ ազդած են Յարութիւնի հոգեբանութեան վրայ եւ ան հաստատ որոշում տուած է ի մի հաւաքելու զանոնք ու հատորներով հանրութեան հրամցնելու: Ցարդ հրատարակուած են հինգ հատորներ: Արդէն պատրաստ է վեցերորդ հատորը: Իսկահատեան կը շարունակէ ուսումնասիրել ու հաւաքել:
Յարութիւն Իսկահատեան կ’ըսէ թէ յուշագրութիւնները վաւերագրական բնոյթ ունին, ուստի անոնք Հայ Դատի պաշտպանութեան գծով իբր փաստ կրնան ծառայել միջազգային դատարաններու առջեւ: Ան յուշագրական հաւաքումի իր գործին մէջ անպայման կը ներառէ օտար կամ ոչ հայ ականատես վկաներու յուշերը: Իսկահատեան նոյնպէս կ’ընդգրկէ իր գործերուն մէջ վիպականացած յուշագրութիւններ, որոնք հիմնուած են իրական կեանքի դրուագներու վրայ: Ընդհանրապէս ան կը կարդայ հայերէն, արաբերէն, անգլերէն եւ ֆրանսերէն յուշագրութիւնները, ինչպէս նաեւ թարգմանութիւններ:
Հայոց Ցեղասպանութեան յուշագրութիւններուն մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւեն նաեւ հերոսամարտերը: Թուրքին գործած ոճիրներուն իբր բնական հակազդեցութիւն, շատ մը վայրերու մէջ հայեր ծառացած են թուրք թշնամիին բռնակալութեան դէմ: Անոնք զէնք բարձրացնելով իրենց գոյութիւնը պահած կամ նաահտակուած են: Իսկահատեան հերոսամարտերն ալ կ’ընդգրկէ իր գործերուն մէջ: Վանի, Զէյթունի, Եդեսիոյ, Հաճընի, Շապին Գարահիսարի, Այնթապի-1921, Կարս Պազարի-1909, Մոխրաբերդի եւ այլ քաղաքներու ու աւաններու 1895-ի, 1909-ի եւ 1921-ի հերոսամարտերը ընդգրկուած են Յարութութիւն Իսկահատեանի գործերուն մէջ, յաճախ մէկէ աւելի յուշագրութիւններու ընդնէջէն: Ընդգրկուած են նաեւ գոյապայքարներ, ինչպիսին են Ագ Տաղի եւ Չորք Մարզպանի գոյապայքարները:
Յարութիւն Իսկահատեան իր ուսումնասիրած յուշագրութիւններուն մէջ նկատած է զուգահեռներ, որոնք «փաստագրական տուուեալներ» վերնագրելով զետեղած է իր գիրքերուն առաջին էջերուն վրան, երբ նոյն անձը կամ նոյն դէպքը յիշուած է իրարմէ բոլորովին անկախ երկու կամ աւելի յուշագրող հեղինակներու գործերուն մէջ:
Իսկահատեան հաւակնութիւնը չունի յայտարարելու թէ իր կատարած եւ կատարելիք գործը ամբողջական է: Ընդհակառակն, ան միշտ կը քաջալերէ ուրիշները որ նոյնպէս Մեծ Եղեռնի յուշագրութիւններու հաւաքման գործին լծուին: Ան միշտ փափաքած է ականատես վկաներու եւ անոնց յաջորդող սերունդներու վկայութիւնները ի մի տեղ տեսնել:
Յարութիւն Իսկահատեան բազմաթիւ յուշագրութիւններու ամփոփումներուն մէջ, Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ քաղաքներուն, աւաններուն եւ գիւղերուն մասին պատմական եւ աշխարհագրական տեղեկութիւններ կու տայ, ըստ կարելւոյն:
Հայոց Ցեղասպանութեան մասին զրոյցի մը ընթացքին ան կը յիշէ հետաքրքրական երուոյթ մը, որ մեծ տարբերութիւն կը նկատուի դիմադրող հայուն եւ ենթարկուող հայուն ճակատագիրներուն միջեւ: Ան նկատած է թէ ընդհանրապէս այն հայը, որ դիմադրած է կամ հնարագիտութեամբ փախուստ տուած է վտանգէն ու չարիքէն կամ բանտէն, ողջ մնացած է, եւ նոյնիսկ իրեն հետ փրկած է ուրիշներու կեանքը, իսկ ենթարկուող հայուն ճակատագիրը բացարձակ մեծամասնութեամբ վերջ գտած է ողբերգութեամբ: Իսկահատեան կ’ըսէ թէ զինեալ դիմադրութիւնը եւ պայքարը մէծ դեր խաղցած են հայոց գոյատեւման մէջ:
Յարութիւն Իսկահատեան այսպիսով իր լուման ներդրած կ’ըլլայ Հայոց Ցեղասպանութեան իրողութեան վաւերագրման եւ հայկական պահանջատիրութեան խթանման:
Յաջողութիւն եւ յարատեւութիւն կը մաղթենք մեր հայրենակից Յարութիւն Իսկահատեանին:
Keghart
