Մարդիկ Հերոս Չեն Ծնիր, Հերոս Կը Մեռնի՛ն

Հնչակեան Քսան Կախաղաններու 100-Ամեակին Առթիւ
Կայսերական Գերմանիոյ
Մեղսակցութեան Հարցը Հայոց Ցեղասպանութեան Մէջ

Դոկտ. Աբէլ Քհնյ. Մանուկեան, Ժնեւ, 13 Յունիս 2015

Գերմանիոյ պետական արխիւներուն մէջ Հնչակեան Քսան Կախաղաններուն վերաբերեալ պահպանուած է ար­ժէ­քաւոր վկայութիւն մը, որ կը կրէ հայ ժողովուրդի արդար իրաւունքներու նուիրեալ պաշտպան Եոհաննէս Լեփ­սիուսի ստորագրութիւ­նը։ Ե. Լեփսիուս գերմանացի հայասէրներուն մէջ կը հանդիսանայ այն առաջին անձ­նաւորութիւններէն մին, որ իր բողոքի ձայնը կը բարձրացնէ Երիտթուրքերու կողմէ Սուլթան Պայազիտ հրապարակին վրայ իրագոր­ծուած ոճիրին դէմ։ Ան «Գերմանա-Հայկական Ընկերակցու­թեան» (Deutsch-Ar­men­ische Gesellschaft) անունով 18 Յունիս 1915-ին Փոց­տամէն Պերլին` Կայսերա­կան Գեր­մանիոյ ար­տաքին գործոց նախա­րարու­թեան կը յղէ հետեւեալ հեռա­գի­րը (գերմաներէն բնագրէն հայերէն թարգմա­նու­թիւ­նը մերն է).-

Հնչակեան Քսան Կախաղաններու 100-Ամեակին Առթիւ
Կայսերական Գերմանիոյ
Մեղսակցութեան Հարցը Հայոց Ցեղասպանութեան Մէջ

Դոկտ. Աբէլ Քհնյ. Մանուկեան, Ժնեւ, 13 Յունիս 2015

Գերմանիոյ պետական արխիւներուն մէջ Հնչակեան Քսան Կախաղաններուն վերաբերեալ պահպանուած է ար­ժէ­քաւոր վկայութիւն մը, որ կը կրէ հայ ժողովուրդի արդար իրաւունքներու նուիրեալ պաշտպան Եոհաննէս Լեփ­սիուսի ստորագրութիւ­նը։ Ե. Լեփսիուս գերմանացի հայասէրներուն մէջ կը հանդիսանայ այն առաջին անձ­նաւորութիւններէն մին, որ իր բողոքի ձայնը կը բարձրացնէ Երիտթուրքերու կողմէ Սուլթան Պայազիտ հրապարակին վրայ իրագոր­ծուած ոճիրին դէմ։ Ան «Գերմանա-Հայկական Ընկերակցու­թեան» (Deutsch-Ar­men­ische Gesellschaft) անունով 18 Յունիս 1915-ին Փոց­տամէն Պերլին` Կայսերա­կան Գեր­մանիոյ ար­տաքին գործոց նախա­րարու­թեան կը յղէ հետեւեալ հեռա­գի­րը (գերմաներէն բնագրէն հայերէն թարգմա­նու­թիւ­նը մերն է).-

«Սոֆիայէն ստացայ հետեւեալ հեռագիրները.

Առաքուած Յունիս 14-ին` Սոֆիայէն, ընդունած Յունիս 16-ին` Փոց­տամ։

‘Տարագրուած հայերէն առ այժմ Ակնունի, Խաժակ, Զարդարեան, Մինասեան ուղարկուած են դէպի Անգորա [Անգարա] դատուելու համար ռազմական ատ­եանէն։ Հայաստան հայերէ կը դատարկեն։ Երզինջանէն [Երզնկա], Մարաշէն, Հաճը­նէն, Այն­թապէն հայ բնակչութիւնը կը տարագրուի դէպի Միջագետքի խորքը։ Բոլոր հայերու զանգուածային տարագրութիւն ամբողջ Կիլիկ­իոյ տա­րածքին։ Նաեւ` Կ. Պոլիսէն։ Հա­մա­տարած յուսահատութիւն։ Կը խնդրենք տե­ղեկացնել մեզի նախա­տեսուած քայլե­րու մասին’։

             Առաքուած Յունիս 17-ին` Սոֆիայէն, ընդունած Յունիս 18-ին` Փոց­տամ։

‘Կ. Պոլսոյ մէջ 20 Հնչակեաններ մահապատիժի ենթարկուած են։ Միեւնոյն սպառ­­­նալիքը ուղղուած է նաեւ դէպի Անգորա [Անգարա] տարագրուած դաշ­նակցա­կաններուն։ Կը խնդրենք բոլոր կարելին ընել, կանխարգիլելու համար աղէտը’։

Նուիրումով`

Դր. Եոհաննէս Լեփսիուս»

Հնչակեան Քսան Կախաղաններու ողբերգական իրա­դարձութեան առնչու­թեամբ, մեր ազգային յեղափոխական պատմութեան համար նոյնքան կարեւոր պէտք է նկատել նոյնաբովանդակ այլ հեռագիր մը, որ կը կրէ Օսմանեան Կայսրութեան մօտ Կայսերական Գերմանիոյ դեսպան Տիար Հանս Ֆօն Վանկենհայմի ստորագրութիւնը։ Վանկենհայմ գերմանացի դիւանագէտի այս հեղինակաւոր պաշտօնը վա­րած է 1912-1915 թուականներուն, որով անտարակոյս կը հան­դիսանայ Հայոց Ցեղասպանութեան կարեւոր վկաներէն մին։ Իր հանգամանքին բերումով, ան ստոյգ տեղեակ էր հայ ժողովուրդին դէմ իրագործուող ոճիրին շատ մը մանրամասնութիւններուն, ուստի իր սեպուհ պարտականութիւններէն մին էր ոչ միայն Պերլինի մէջ իր վերադասին օրը-օրին տե­ղե­կագրել Օսմ. Կայսրութեան մէջ տեղի ունեցող հասարակա­կան եւ քաղաքական կեանքի կա­րեւոր իրա­դարձութիւն­նե­րը, այլ` իբրեւ Օսմ. Կայսրութեան հետ դաշնա­կից հզօր պետու­թեան մը պատկառազդու ներկայացուցիչը, բնակա­նա­բար, կրնար ազդել նաեւ երկրի  ներ­քաղա­քական հարցերուն վրայ։

Ահաւասիկ, Հայոց Ցեղասպանութեան վերաբերեալ իր կողմէ շարադրուած շատ մը նամակներու, տեղեկագրու­թիւն­ներու եւ հեռագիրներու շարքին կը գտնենք Հնչակեան Քսան Կախաղաններուն վերաբերող այն եզակի փաստաթուղթը, որ Բերա­յէն 18 Յունիս 1915-ին յղած է Կայսերական Գերման­իոյ վարչապետ Պեթման Հոլվե­կին։ Ահա գերմաներէն բնագրէն մեր կողմէ կատար­ուած հայերէն թարգմանու­թիւնը.-

            «Նորին Գերազանցութիւն [Կայս. Գերմ.] Վարչապետ

            Տիար Ֆօն Պեթման Հոլվեկին                                               

            Բերա, 18 Յունիս 1915

Ամսոյս 15-ին 20 հայեր, որոնք տեղւոյս ռազմական ատ­եանին կողմէ ծանր դա­ւաճանութեան պատճառով մահուան դատապարտուած էին, կախած են Սե­րասքե­րաթ [պաշտպանութեան նախարարութիւն] հրապարակին վրայ։ Մա­հա­­պատիժը գոր­ծադրուեցաւ առտու կանուխ, իսկ դիակներն արդէն կէս ժամ ետք վերցուեցան, այնպէս որ ամբողջ եղելութիւնը գրաւեց միայն փոքր ուշադ­րութիւն մը։ Տեղական թերթերն այս ուղղութեամբ անդրադարձան ամսոյս 17-ին` հրապարակելով տեղւոյս ռազմական ուսումնարանի պետին տուած պաշ­տօնական յայտարարութիւնը, որ նաեւ կը բովանդակէր մահապատիժի են­թար­կուածներուն անունները։ Ինչպէս կա­րելի է հետեւցնել, անոնցմէ շատեր կը պատկանին Հնչակեաններու միութեան (հայ յեղափոխական կուսակցութիւն) [փակագիծը Վանկենհայմինն է], եւ [երկրի] ներք­նամասերէն հոս փոխադրած էին դատուելու հա­մար։ Այլ մահապատիժներ կը սպասուին նաեւ յառաջիկա­յին։

Տեղի հայ ազգաբնակչութեան մէջ այս հաւաքական սպանութիւնը պատճառ դարձաւ մեծ յուզումներու։

                                                                                                            Վանկենհայմ»     

Կայսերական Գերման­իոյ դեսպանին սոյն հեռագիրը կը կա­րօտի լուրջ վերլու­ծումներու։ Այս կարճ փաստագրութիւնը մե­զի կը հաղորդէ արժէքաւոր ման­րա­մաս­նութիւններ, որոնք միան­գամայն կու գան հաստատելու նա­հատակութենէ առաջ ռազմա­կան նախարարութեան բանտի խուցերուն մէջ Հնչակեան Քսան Կախաղաննե­րը օրհնող եւ զի­րենք հայոց ազատագրութեան «հաց ու գինիով կենսառողջ» հաղորդող Գալուստ Քհնյ. Պօղոսեանի յուշագրութեան մէջ տրուած վկայութիւնները։ Թերեւս պէտք է յատկապէս անդրադառնալ այն կէտին, որ կախաղան հան­ուած ան­ձեր սովորաբար իրենց պարանոցէն կախուած` կուրծքին վրայ կը կրէին տախտակ մը, ուր արձա­նագրուած կ’ըլլար ռազմա­կան ատեանին կող­մէ տրուած մա­հա­վճիռը, իսկ զոհին դիակն ալ յա­ճախ երկար ատեն կը ձգէին, զայն ա­­ռաւել եւս նուաստացնելու նպա­տա­կով։ Այս պարագային, սակայն, հերոսներուն դիակ­ները հապճեպով վերցուած եւ հաւաքա­բար անյայտ փո­սի մը մէջ թաղուած են. արդեօ՞ք անոնց անձնուէր կեանքին հերոսա­կան օրինակը վարակիչ չդարձնելու մտա­վախութեամբ․․․ անարգ ոճի­րը թաքցնելու, յաչս օտար­ներու կամ հայութեան մէջ «մեծ յուզում­նե­րու» տեղիք չտա­լո՞ւ համար։ Միեւ­­նոյնն է, հայը իր նահատակ հե­րոսներուն թափած ար­եան կենսատու աւիշով ապ­րե­ցուց իր ազ­գը, անոնց ազատագ­րա­կան պայքարը բռնցքացուց իր սրտին ու գի­տակ­ցութեան մէջ, դարձնելով զայն իր կեանքին գերա­զանց կարգախօսը՝ «Քսան­ներու հա­ւատքով, քսան հազարներով…»։

Յօդուածի շարունակութիւնը տեսնել խփելով Մարդիկ Հերոս Չեն Ծնիր, Հերոս Կը Մեռնի՛ն (Շ) հետեւեալ ենթախորագիրներով

• Գերմանիոյ Մեղսակցութիւնը
• Գերմանիոյ Ցուցմունքները Ա. Աշխարհամարտի Օրերուն
• Հայկական Հարցի մասին նախընտրելի պիտի ըլլայ լռել»:
• Յետ-պատերազմեան Զաւեշտախաղը