Նամակ` Հ. Ա. Ս. Եկեղեցւոյ Եպիսկոպոսաց Ժողովին (2)

Դոկտ. Աբէլ Քհնյ. Մանուկեան, Ժընեւ, 22 Սեպտեմբեր 2013

«Վասն զի ուղղափառ հաւատոյ քո լոյս, ո՜վ Եկեղեցի Հայոց, ոչ նուազեցաւ. ի բարի սերմանս ցորենոյդ` որոմ ոչ խառնեցաւ. զաղբիւր յստակ աւանդութեանց քոց` աղ­տաղտուկ ջուր օտարոտի ուսմանց ոչ պղտորեաց. ի ստուգութեան եւ ի ճշմարտութեան հացն քո կենդանական` մեռելական խմոր եւ հերձուած քացախութեան չարութեանն ոչ զանգեցաւ. յոսկի անբիծ հաւատոյն եւ յարծաթ լուսատեսիլ բանին` պղինձ ժանգահոտ եւ կապար սեւաթոյր ոչ գտաւ»:

«Որովհետեւ քու ուղղափառ հաւատքի լոյսը չխամրեցաւ, ո՜վ Հայոց Եկեղեցի, ցորենիդ բարի սերմերուն որոմ չխառնուեցաւ, օտարոտի ուսմունքներու աղտաղտուկ ջուրը չպղտորեց քու աւանդութեան մաքուր աղբիւրը, քու ճշմարտութեան եւ արդարութեան կենդանի հացին մէջ անկենդան խմոր եւ չարութեան ապականութեան հերձուած չշաղախուեցաւ, քու անբիծ հաւատքի ոսկիին եւ լուսատեսիլ խօսքի արծաթին մէջ ժանգահոտ պղինձ եւ սեւաթոյր կապար չգտնուեցաւ»
                                 Յովհաննէս Վրդ. Երզնկացի Պլուզ

Դոկտ. Աբէլ Քհնյ. Մանուկեան, Ժընեւ, 22 Սեպտեմբեր 2013

«Վասն զի ուղղափառ հաւատոյ քո լոյս, ո՜վ Եկեղեցի Հայոց, ոչ նուազեցաւ. ի բարի սերմանս ցորենոյդ` որոմ ոչ խառնեցաւ. զաղբիւր յստակ աւանդութեանց քոց` աղ­տաղտուկ ջուր օտարոտի ուսմանց ոչ պղտորեաց. ի ստուգութեան եւ ի ճշմարտութեան հացն քո կենդանական` մեռելական խմոր եւ հերձուած քացախութեան չարութեանն ոչ զանգեցաւ. յոսկի անբիծ հաւատոյն եւ յարծաթ լուսատեսիլ բանին` պղինձ ժանգահոտ եւ կապար սեւաթոյր ոչ գտաւ»:

«Որովհետեւ քու ուղղափառ հաւատքի լոյսը չխամրեցաւ, ո՜վ Հայոց Եկեղեցի, ցորենիդ բարի սերմերուն որոմ չխառնուեցաւ, օտարոտի ուսմունքներու աղտաղտուկ ջուրը չպղտորեց քու աւանդութեան մաքուր աղբիւրը, քու ճշմարտութեան եւ արդարութեան կենդանի հացին մէջ անկենդան խմոր եւ չարութեան ապականութեան հերձուած չշաղախուեցաւ, քու անբիծ հաւատքի ոսկիին եւ լուսատեսիլ խօսքի արծաթին մէջ ժանգահոտ պղինձ եւ սեւաթոյր կապար չգտնուեցաւ»
                                 Յովհաննէս Վրդ. Երզնկացի Պլուզ

Հայաստանեայց Առաքելական մեր Մայր եւ Ս. Եկեղեցւոյ նկատմամբ այրող սիրոյ հրամայականն է որ զիս կը պարտաւորեցնէ Եպիսկոպոսական Ժողովիդ ներկայացնել առկայ նամակը: Գուցէ ինծի նման շատերու միտքն ու սիրտը, խիղճն ու հոգին կը ճենճերի այն իրավիճակով, որուն դէմ յանդիման կը գտնուի այսօր Հայ Եկեղեցին. ուստի` թող այս նամակի սեղմ տողերուն մէջ բարձ­րացած ըլլայ նաեւ այն բիւրաւոր հայորդի­ներուն ձայնը, որոնք նախանձախնդիր են իրենց պապերու հաւատքին, սրբութիւն­ներուն, աւանդութիւններուն, պատմու­թեան եւ ինքնութեան գերագոյն արգասիքը հանդիսացող Հայ Եկեղեցւոյ նկատ­մամբ, եւ միաժամանակ իրաւացիօրէն մտահոգ­ուած են անոր ներկայով եւ ա՛լ աւելի՝ ապագայով:  

Ո՛վ հայրեր եւ ճշմարտութեան վարդապետներ, Ձեզի´ վստահուած է մեր միածնաէջ եւ աստուածակառոյց Հայ Եկեղեցւոյ ղեկավարութիւնը: Հոգեւոր ներ­շնչումով, հաւատքով եւ ճշմարտութեան տեսիլքով առած Ձեր որոշումները կրնան ոռոգել մեր Եկեղեցւոյ երբեմնի դալար անդաստանը, արգասաւորել անոր կենսա­տու հողը նոր փթթումներով, երկնել դարագլուխ կազմող շրջադարձ մը ազգա­յին-եկեղեցական զարթօնքի, հանդիսանալ հայութեան ընկերային եւ հասարակա­կան կեանքին մէջ հոգեւոր փարոս մը կողմնորոշումի ու դառնալ սկիզբ բարոյա­կան գիտակցութեան մը բարձր կերտումին:

Արդարեւ, մեր միասնական հայրենիքի` Հայաստանի անկախացումէն եւ պե­տականութեան վերստեղծումէն ետք, Եկեղեցւոյ եւ ընդհանրապէս կրօնական ար­ժէքներուն նկատ­մամբ յառաջա­ցած ժողովրդային հետաքրքրութեան եւ դրա­կան մօտեցումի հսկայ ալիքը, վերջին քանի մը տարիներու ընթացքին, կը թուի հետզ­հետէ գտնուիլ ծանծաղ տեղատուութեան մը մէջ. այս մասին կ’ապացուցա­նեն անցնող երկու տարիներուն իրարայաջորդ պատահարները եւ հայ մամուլին, նաեւ համացանցային տարատեսակ կայքէջերուն մէջ լոյս տեսած բողոքի եւ ընդ­վզումի բազմաթիւ յօդուած­ները, զորս թուարկել տեղին չէ այստեղ: Այնուամե­նայնիւ, փաստերը մատնացոյց կ’ընեն մեր հանրային եւ եկեղեցական կեանքին մէջ ստեղծուած ջղուտ իրավիճակ մը, բացասական տրամադրուածութեան եւ լարուած մթնոլորտի մը յառաջացումը, այս կացութեան մէջ վատթարագոյնը` Եկեղեցւոյ ո­րոշ ղեկավարնե­րու հանդէպ հաւատացեալներու լայն շրջանակներուն մօտ վստահութեան մը պա­շարին տակաւ առ տակաւ սպառումը:

Դժբախտաբար, կարծէք թէ հայ մարդուն սրտին մէջ կոտրեցաւ բան մը. մինչեւ հիմա խնամքով պահպանուած խորհրդապաշտութիւն մը փշրուեցաւ բա­խելով բիրտ իրականութեան մը ժայռին: Մեր համեստ դիտարկումով, այս անբա­րենպաստ կացութեան ստեղծման իսկական դրդապատճառները ոչ թէ հա­ւա­­տացեալ հայուն ունեցած խնդիրն է իր պաշտած կրօնքին էութեան կամ հաւա­տացած Մայր Եկեղեցիին հետ, այլ այն գործելաոճին, որ իր դրսեւորումներու բռնազբօսիկ երանգներով որդեգրուեցաւ մեր Եկեղեցւոյ բարձրաստիճան ղեկավա­րութեան կողմէ վերջին եւ նորագոյն ժամանակներուն:

Թերեւս ընդհանրապէս Հայ Եկեղեցին կազմակերպելու, գուցէ անոր մէջ նոր կարգ ու կանոն մը ամրագրելու ծրագիրն է եղած պատճառը Եկեղեցւոյ ղեկա­վարութեան որդեգրած այս ընթացքին, բայց պէտք է գիտնալ որ միշտ նպատակը չէ որ կ’արդարացնէ միջոցը: Որքան ալ սուրբ ըլլայ նպատակը, միջոցն ալ պէտք է հիմնուած ըլլայ բարոյական սկզբունքներու, արդարութեան եւ առաւել եւս` ճշ­մար­տու­թեան վրայ:

Մեր արդի հասարակութեան մէջ շատեր կը կարծեն թէ Եկեղեցիին ներկա­յացուցածը պատրանքի եւ խաբէութեան աշխարհ մըն է: Բայց մենք զարհուրանքով տեսանք նաեւ ամբողջ համակարգերու փլուզումը աշխարհիկ միջավայրին մէջ` տնտե­սական շուկաներու, մամուլի եւ դրամատիրական հասարակարգի: Դրամա­տուներու կրանիտեայ թուացող հսկայական համակարգ մը ակնթարթի մը մէջ փճացուց ժողովուրդներու ազգային հարստութիւնը, որ ամբարուած էր սերունդնե­րու անդուլ զոհողութիւններով: Արդեօ՞ք վտանգած չէ ժամանակակից մեր հասա­րակութիւնը իր ընկերային հասարակարգի բարոյական չափանիշները` ինքզինք գահավի­ժելով դէպի անյատակը կեանքի արժեզրկութեան: Կան նաեւ կեանքի ան­չա­փելի արագացումը, հաղորդակցական միջոցներու տարատեսակ եւ նորա­նոր յայտնագործումները, համացանցերուն տիեզերքը, որոնց անհունին վրայ ան­գամ կարելի չէ նշմարել հորիզոնը: Ունի՞ մարդկութիւնը պատաս­խաններ այս մարտա­հրա­ւէրներուն դիմաց, ո՞ւր կը գտնուինք այժմ եւ դէպի ո՞ւր կ’երթանք մենք:

Եթէ երբեք մեր Եկեղեցին կորսնցնէ հայ հասարակութիւնը բարոյապէս կեր­տելու իր ուժականութիւնն ու առաքելութիւնը, ո՞վ կամ ի՞նչը պիտի վերցնէ անոր տեղը. արդեօ՞ք կայ աշխարհիկ կառոյց մը որ փոխարինէ զայն:

Ահաւասիկ, ընկերային հասարակութեան ճգնաժամը կը ներկայացնէ հար­ցին մէկ երեսը, իսկ Եկեղեցիինը` միւսը: Բայց երկուքն ալ սերտօրէն առնչուած են իրարու, եւ ճիշդ հոս է որ Եկեղեցին իր հոգեւոր ընդերքէն, հաւատքի իր բիւրեղ ակունքէն կրնայ վերանորոգել ինքզինք, իր յուսադրիչ ներկայութիւնը, նաեւ իր հոգեւոր-բարոյական հեղինակութիւնը անփոխարինելի դարձնել հոն, ուր     տնտե­սական եւ քաղաքական բարօրութիւնը ընկրկած է, խիղճին ձայնը մարդոց սիրտե­րուն մէջ տկարացած է, հաւատքին թռիչքը խոնարհիլ, սիրոյ հուրը անթեղել եւ յոյսին լոյսը դէպի վաղուան բոցավառ արշալոյսը աղօտիլ սկսած են:

Այսօր, թէկուզ լուրջ եւ մտահոգիչ ճգնաժամի մը մէջ, ընդհակառակը, մեր Մայր եւ Ս. Եկեղեցիին կը ներկայանայ լաւագոյն առիթը` կերտելու նոր սկիզբը հա­մազգային եւ եկեղեցական կեանքի դարագլուխ կազմող բարոյական վերանո­րո­գու­մին ու զար­թօնքին:

Առ այս, Եկեղեցին իրաւունք չունի թաքնուելու եւ ոչ ալ անոր հոգեւոր սպա­սաւորները ունին իրաւունք հաւկուր ձեւանալու կամ վարելու ջայլամի քաղաքա­կա­նութիւն մը՝ անտեսելով անհերքելի իրականութիւնը: Քաջութիւն է պէտք ըլլալու համար ճշմարտութեան կողմը, բարոյական բարձրութիւն` ընդունելու հա­մար նաեւ սեփական թերութիւններն ու տկարութիւնները: Եկեղեցին պէտք է    մօտեցնել մարդոց, պէտք է կուռ համոզում դարձնել հայ մարդուն մօտ, որ Եկեղեցին ո՛չ միայն ժողովուրդինն է, այլ, բառին իսկական առումով, ի Քրիստոս կոչուած եւ ա­նոր խորհրդաւոր ներկայութեան առջեւ Եկեղեցի դարձած   ժողովուրդն է, եւ թէ իւրա­­քանչիւր անդամ կը ներկայացնէ անփոխարինելի ու անշփոթելի արժէք մը ա­նոր հաւաքական մարմնին մէջ: Հաւատքը պէտք է աւե­տարանել ու բա­ցատրել ա­նոր. եւ այդ կարելի է, քանի քրիստոնէական հաւատքը առասպել մը չէ, ան իրա­կան է` բանական, ըմբռնելի եւ մատչելի ամէնուն:

• Վերադարձ դէպի աղբիւրը լոյսին եւ ճշմարտութեան

Մեր Տիրոջ` Յիսուս Քրիստոսի քարոզչական գործունէութիւնը սկսաւ Գա­լիլեայի մէջ՝ հիմնական պատգամով մը. “Մօտե­ցած է երկնքի արքայութիւ­նը[1]”: “Հասած է Աստուծոյ արքայութիւնը[2]”, կամ շատ աւելի ճշգրիտ` “Աս­տուծոյ Արքայութիւնը ահա ձեր ներսիդին, ձեր մէջն է[3]”: Այս պատգամին կը նախադրուի սակայն Տիրաւանդ հզօր կոչ մը, որ միաժամանակ ուղղուած է անհատ մարդուն եւ հաւաքականութեան` “Ապաշխարեցէ´ք”: Արմատական շրջադարձի մը այս հրաւէրը, կեանքի բոլոր մակարդակներուն վրայ, վերջին հնարաւորութեան մը նախապայմանն է ըլլալու համար ատակ՝ ընդունելու փրկութեան այն մեծագոյն շնորհը, զոր Աստուած կը պարգեւէ մարդուն:

Վիժած այժմու հոգեւոր-բարոյական ճգնաժամին մէջ արդեօ՞ք ժամանակը չէ կատարել անկեղծ եւ հիմնական վերադարձ մը դէպի քրիստոնէական    հա­ւատ­քին ակունքը, Ս. Աւետարանի կենարար պատգամը, թարգմանել զայն նախ մեր կեանքին մէջ, ծանօթանալ Յիսուս Քրիստոսի խորհուրդին ու ա­նոր տիեզերական մեծութեան հետ: Բաւարար չէ կարդալ Աւետարանը, ապ­րի´լ պէտք է զայն, որպէսզի համոզիչ դառնայ հին կարգախօսը` “Եկեղե­ցա­կաններուն կենցաղը աշխարհականներուն գիրքն է”: Արդարեւ, Եկեղեց­ւոյ հո­գեւոր ղեկավարութեան ներկայի մեծ պա­տասխանատուութիւնը` աւե­­տարանումի ճամբով առաքելական նոր գոր­ծունէութեան մը ձեռնարկումն է հայ ժողո­վուրդի կալուածէն ներս: Դասական հին արժէքներու կորուստին, հոգեւոր-բարո­յական գիտակցութեան սնանկացումին, յարաբերական հա­մոզումնե­րու եւ օտարոտի, խայտաբղէտ վարդապետութիւններու դիւթակա­նութենէն այլափոխուող նամանաւանդ հայկազուն մեր նոր սերունդին ծա­նօթացնել հայաբոյր տոհմիկ արժէքներուն եզակիութիւնը, զանոնք մօտեց­նել Աստուծոյ՝ վկայելով ճշմարտութեան մասին: Ճշմարտու­թիւ­նը` արար­չու­թեան խորհուրդին, մարդկային գոյութեան, անոր աստուա­ծա­տուր կոչու­մին, մեր տածած յոյսին մասին, որ կը գերազանցէ նիւթականը ու աշ­խար­հին հետ կապուած մեր ֆիզիքական պայմանաւորուա- ծութիւնը:

Ցաւալի է հաստատել, որ առկայ ճգնաժամը նաեւ արդիւնք էր եկեղեցական-հոգեւորական կալուածին մէջ ներթափանցած նիւթապաշտ մտածողու­թեան: Եկեղեցիի արժէքաբանութեան գնահատանքի նժարին վրայ անբնա­կան փոփո­խութիւն մը կատարուեցաւ, սխալ բան մը պարտադրուեցաւ հոն, յառաջ քաշուեցան անոնք` որոնք կրցան եկեղեցականի Բանին կենաց քա­րո­զու­թեան առաքելութիւնը վերածել ժանտ դրամահաւաքի մը: Այս տեսակ գոր­ծունէութիւնը շատերու մօտ նկարագրային նստուածք դարձաւ, եղաւ չա­րաբաստիկ մտայնութիւն` ունենալ, փոխարէն` ըլլալու:

Այս ընթացքը կարելի չէ շարունակել: Պէտք չէ հայ հասարակութեան լայն խաւերը մղել Եկեղեցիին ու անոր հոգեւոր ղեկավարութեան հանդէպ ճա­րահատ անտարբերութեան: Ժամանակն է զգաստանալու եւ սթափելու: Ժա­մանակն է հիմնապէս վերադառնալու դէպի հաւատքին ակունքը, դէպի Ս. Աւետարանը, էապէս վերանորոգուելու, անոր խօսքին ու պատգամին լեցու­նութեամբը զօրանալու եւ, ի վերջոյ, անոր կենսայորդ երակներէն կա­րենալ սնուցանելու համար մեր Մայր եւ Ս. Եկեղեցիին սիրասուն զաւակ­ները:

Չկայ աւելի վեհ եւ խորիմաստ բառ մը քան արարչագործութեան անդրանիկ ստեղծագործու- թիւնը հանդիսացող “Լոյս”ը: Լոյսը խորհրդանիշն է Քրիս­տոսի եւ ճշմարտութեան, իսկ Եկեղեցին` անոնց աղբիւրը: Այսօր շատ շա­տեր ծարաւ են այդ լոյսին ու կարօտ` ճշմարտութեան: Իբրեւ եկեղեցա­կան­ներ, հիմա հանգիստ խղճով կրնա՞նք ըսել` “զՊաշտօնն իմ փառաւոր առ­նեմ”, ու բանալ այդ աղբիւրը լոյսին եւ ճշմարտութեան` հայ մարդուն, հայ հա­ւատացեալին, հայ ժողովուրդին առջեւ անխտիր: Մեր Տէրը այդ է որ ը­րաւ իր աստուածմարդկային կատարեալ կեանքով ու գործով: Ան այս է որ կը պահանջէ մեզմէ` ըլլալ “մատակարարները” իր աստուածային ճշմար­տութենէն բխած հոգեւոր լոյսին: Որքա´ն պարտ են հետեւիլ իր Անձին օրի­նակին Քրիս­տոսի Եկեղեցիին սպասաւոր կարգուած հոգեւորական­ները, յատկապէս ներկայի այս հոգեւոր-բարոյական ճգնաժամին մէջ:

• Հոգեւոր իշխանութիւնը

Իւրաքանչիւր կազմակերպութեան, հաստատութեան, մեծ երկիրներու, նոյնիսկ պարզունակ ընտա­նիքի մը հիմքին վրայ իշխանութիւնը անհրա­ժեշտ է զանոնք ղեկավա­րելի դարձնելու համար: Աստուածաշունչը, ան­շուշտ, Եկեղեցիի հոգեւոր ղեկավարներուն կը շնորհէ որոշակի իշխանու­թիւն` հաւատացեալ հօտը առաջնորդելու եւ ոչ թէ անոր տիրապետելու հա­մար: Դժբախտաբար, այս շատ զգայուն հարցը պատմութեան ընթացքին յաճախ չարաշահուած է, եւ այսօր ալ տեղիք կու տայ սխալ մեկնաբանում­ներու: Վերջին քանի մը տարիներուն, որոշ եկեղեցականներու մօտ մտայ­նութիւն եւ գործելաոճ դարձած է Եկեղեցւոյ հոգեւոր ու վարչական կեանքէն ներս բիրտ ուժին կիրարկումը, կարենալ իրականացնելու համար մեծաւ մասամբ ինքնանպատակ ձեռնարկումներ: Սոյն փաստը ամբողջապէս ան­համապատասխան է այն սուրբ վարդապետութեան, զոր Աւետարանին ընդ­մէջէն մեզի կը պատգամէ մեր քրիստոնէական հաւատքին փրկագործ հիմ­նադիրը` Քրիստոս, եւ կ’աւանդէ ճշմարիտ Եկեղեցին:

Հայ Եկեղեցին ո´չ պետութիւն է եւ ո՛չ ալ քաղաքական իմաստով կառավա­րութիւն մը: Հայ Եկեղեցիին նուիրապետական կառոյցը կարելի չէ նոյնաց­նել պետութեան մը դրուածքին հետ, կամ զայն շփոթել զինուորական բա­նա­կի մը կազմուածքին հետ` գերադասութեան եւ ստորադասութեան, հրամա­նա­­տար եւ զինուոր յարաբերութեան սկզբունքէն մեկնելով: Զինուորը պէտք է ան­պայման ենթարկուի հրամանատարի հրամանին, այլապէս ծանրօրէն կրնայ պատժուիլ կամ յոռեգոյն պարագաներուն` գնդակահարուիլ: Բառին իսկա­կան առումով, Եկեղեցւոյ նուիրապե­տութիւնը չի կրնար համեմատ­ուիլ, նոյ­նիսկ նոյնանալ ընկերային հասարակարգին ու անցեալին մէջ եր­բեմն հոն իշխող բարքերուն` ազատի եւ ստրուկի, ճորտատէրի եւ ճորտի, տիրոջ եւ ծառա­յի կարգավիճակին հետ: Եկեղեցին մարդկային հասարակու­թեան մէջ կոչ­ուած է ըլլալու զատ հասարակութիւն մը: Եկեղեցին սո´ւրբ է, ուստի` հին եւ ուղիղ հասկացողութեամբ սրբութեան հիմնական յատկա­նիշն է իր տեսակին մէջ զատուիլ եւ սրբազան կամ օգտակար նպատակի մը յատ­կաց­ուիլ: Այս իմաստով ու այս առումով էր նաեւ, որ նախկին քրիստոն­եա­նե­րը “սուրբեր” կը կոչուէին, քանզի Աստուծոյ օրէնքը ընդունելով եւ ի Քրիս­տոս փրկութեան կոչուած ըլլալով, զատուած էին ժամանակի հասա­րակա­կան կենցաղավա­րութենէն ու բարքերէն: Հետեւաբար, Պետրոս առաք­եալ իր խօսքն ուղղելով քրիս­տոնեայ հաւատացեալներուն, կ’ըսէ. “Դուք ըն­տիր ցեղ էք, թագաւորու­թիւն, քահանայութիւն, սուրբ ազգ, Աստուծոյ սեփ­ական ժո­ղո­վուրդ[4]”: Իսկ Պօղոս առաքեալ, երբ ողջոյն կը յղէ մէկ եկեղեցիի անդամնե­րէն ուրիշ եկե­ղեցիի մը, կ’ըսէ. “Կ’ողջունեն ձեզ բոլոր սուրբերը”: Այս եւ ա­ւե­տարանական բազ­մաթիւ այլ վկայութիւններ կու գան հաստա­տելու այն ի­րո­ղութիւնը, որ Եկեղեցին իբրեւ ժողովուրդ Աստուծոյ, ընկե­րային հասարա­կու­թեան մէջ նոյնպէս հասարակութիւն մը ըլլալով հան­դերձ, ջոկուած է. բայց ան ունի Տէրունաւանդ առաքելութիւն մը` ըլլալ թթխմորի նման` մարդ­կային ընկե­րութեան ամբողջ զանգուածը շաղախելու համար Յարուցեալ Տիրոջ փրկարար ներկայութեան եւ Ս. Աւետարանի լոյ­սով:

Աստուծմէ Եկեղեցիին շնորհուած, իսկ Եկեղեցիէն նուի­րապետութեան վս­տահուած հեղինակութիւնը գերազանցապէս սիրոյ ծա­ռայական առաքե­լու­թիւն մըն է՝ համաձայն Տիրաւանդ այն պատգամին. “Եթէ մէկը կ’ուզէ ա­ռա­­ջինը ըլլալ, ամէնքին մէջ վերջինը եւ ամէնուն սպասաւորը թող ըլլայ[5]”: Բա­րոյական այս մօտեցումը շատ աւելի ցայտուն կ’արտայայտուի Ոտնլո­ւայի առթիւ, երբ Յիսուս իր աշակերտներուն դիտել կու տայ. “Գիտէ՞ք թէ ինչ ըրի ձեզի… Դուք զիս վարդապետ եւ Տէր կը կոչէք… Եթէ ես` Տէրս եւ Վարդապե­տս ձեր ոտքերը լուացի, դուք ալ պարտաւոր էք իրարու ոտքերը լուալ, որովհետեւ օրինակ մը տուի ձեզի, որպէսզի ինչ որ ես ձեզի ըրի, դուք ալ այնպէս ընէք[6]”:

Եկեղեցին իր նուիրապետութեան կողմէ աստուածադիր հոգեւոր-բարոյա­կան օրէնքով կը ղեկավարուի, որ նման չէ աշխարհիկ քաղաքական եւ քա­ղաքացիական օրէնքին. ան կը տարբերի անկէ, որովհետեւ գերազանցապէս կը հիմնուի աստուածային սիրոյ եւ ծառայութեան սկզբունքին վրայ: Սոյն իրողութիւնը լաւագոյնս կ’արտայայտուի Մարկոսի Աւետարանին մէջ վկայ­­ուած Յիսուսի աստուածախօս պատգամով. «Գիտէք, որ հեթանոսներու մէջ իշխանաւոր համարուածները կը տիրեն անոնց. եւ անոնց մեծամեծները կ’իշխեն անոնց վրայ. ձեր մէջ ալ այդպէս պէտք չէ ըլլայ… Ձեզմէ ով որ ուզէ առաջին ըլլալ` ամէնքին ծառայ թող ըլլայ. որովհետեւ մարդու Որդին ալ չեկաւ ծառայութիւն ընդունելու, այլ` ծառայելու …[7]»:

Ցաւալի է հաստատել, որ նոյնիսկ Եկեղեցիին մէջ Յիսուսի եղբայրասիրու­թեան եւ փոխադարձ ծառայասիրութեան վարդապետութենէն ցայսօր շատ բան փոխուած է: Եկեղեցւոյ ղեկավարութեան շարքերուն մէջ տեղակալած է բռնամոլութեան հասնելու չափ հեղինակութեան ձգտելու ցանկութիւն: Զգա­լի դարձած է, որ անոնցմէ շատեր ունին ինքնավստահութեան մեծ պա­կաս մը եւ թերեւս ալ կը տառապին “նափոլէոնական բարդոյթ”ով: Ան­շուշտ պէտք է գիտնալ, որ մարդիկ հեղինակութիւն չեն ունենար, այլ՝ հեղինակու­թիւն կ’ըլլան: Այո՛, հեղինակութիւն կը դառնան, եթէ իշխանու­թիւնը հիմ­քէն` ժողովուրդէն դէպի վեր բարձրանայ ու փոխանցուի այն ան­ձին, որ ա­տակ է զայն կրելու: Հեղինակութիւնը պատիւ, բայց միաժամա­նակ պատաս­խա­նա­տո­ւ­ու­թիւն եւ պարտք մըն է ամբողջանուէր ծառայու­թեան. ծառայու­թիւն՝ Քրիստոսի Եկեղեցիին եւ հաւատացեալ ժողովուրդին: Ընդհա­կառակը, եթէ իշխանութիւնը վերէն վար, ղեկավարէն ժողովուրդին պար­տադրուի, կը վերածուի բռնատիրութեան, ուր վախի մթնոլորտը կը տիրէ, կաշկանդում­նե­րը կը շատնան եւ լրտեսները կը վխ­տան:

Ե. դարու Ընդհանրական Եկեղեցւոյ մեծագոյն սուրբերէն Ս. Օգոստինոս, խօս­քը ուղղելով իր ժողովուրդին, կ’ըսէ. “Ես ձեր եպիսկոպոսն եմ, բայց միայն ձեզ հետ միասին կրնամ քրիստոնեայ ըլլալ”: Եկեղեցւոյ նուիրապե­տութեան բոլոր ներկայացուցիչները անխտիր պէտք է ըլլան Քրիստոսի Ե­կե­ղեցիին մէջ ծառայողներու ծառաները եւ ոչ թէ ոյժ, իշխանութիւն, հեղի­նակութիւն եւ հարստութիւն ունեցողներ:

Եկեղեցին հաւատացեալ ժողովուրդն է, ժողովուրդը` Եկեղեցին: Հոգեւոր սպա­սաւորը ի պաշտօնէ եւ կոչումով Աստուծոյ խօսքը անոր մատակարա­րողը եւ զայն (իմա` ժողովուրդը) ուղղորդողն է: Եկեղեցին ժողովուրդին հա­մար է եւ ոչ թէ ժողովուրդը Եկեղեցիին: Մեր եկեղեցական հոգեւորական ընտանիքին մէջ պէտք չէ այն մտածելակերպը տիրող դառնայ, թէ կղերա­կաններն են Եկեղեցւոյ իշխանաւորներն ու տէրերը, իսկ ժողովուրդը կը գտնուի սպասարկողի դերին ու կարգավիճակին մէջ: Սոյն մտածելակերպը շատ վտանգաւոր հայեցակէտ մըն է եւ ամբողջապէս անհամապա­տասխան է Հայց. Առաք. Եկեղեցւոյ ազգային նկարագրին ու ժողովրդավա­րական հ­նաւանդ կանոնին:

• Հայց. Առաք. Եկեղեցին եւ իր ժողովրդավարութիւնը

Հայց. Առաք. Եկեղեցին եկեղեցիներու ընտանիքին մէջ կը գրաւէ առանձնա­յատուկ տեղ` արեւելեան հոգեւոր աւանդութիւններու ճոխութեամբ, աստ­ուածաբանական-դաւանաբանական հայեցակէտերու ուրոյն մեկնաբանու­թեամբ, ինքնանկախութեամբ (աւտօքեֆալ), նաեւ իր վարչական կեանքը կազմակերպելու մէջ նուիրականացած ժողովրդավարութեամբ: Եկեղեցւոյ վարչական կեանքին մէջ ժողովուրդին գործօն մասնակցութիւնը, ուրեմն, կը հանդիսանայ Հայ Եկեղեցւոյ մեծագոյն ձեռքբերումներէն մէկը: Եւ սոյնը ոչ թէ նորամուտ նորաձեւութիւն մըն է Հայ Եկեղեցիին համար, այլ` ամրա­գրուած ընդոծին աւանդութիւն մը, որուն սկիզբը պէտք է ընդունիլ Հայաս­տանի մէջ Քրիս­տոնէութեան պետական-պաշտօնական կրօն հռչակումէն ընդամէնը 143 տարի վերջ: Այդ բարեբաստիկ 444 տարեթիւը Շահպիվանի ժողովի գու­մարման թուականն է, որ կայացած է Յովսէփ Ա. Հողոցմեցիի կաթողիկոսու­թեան եւ Վասակ Սիւնեցիի մարզպանութեան օրօք: Բարե­բախտաբար, մեր մատենագրութիւնը մեզի աւանդած է այդ ժողովին կանոն­ները, ինչպէս նա­եւ նախաբանը, ուր յստակ կը վկայուի[8], որ այդ ժողովին մասնակցած են ոչ միայն 40 եպիսկոպոսներ, վանականներ, երէցներ, սար­կաւագներ, նախա­րարներ, նոյնիսկ` ազատներ եւ շինականներ, “Որոնք նա­խանձախնդիր էին օրէնքներու սրբութեան”: Այս պատմական իրողու­թիւնը, Հայ Եկեղեցւոյ ժողովրդավարական դրուածքը հասկնալու իմաստով, կը ներ­կա­յացնէ ա­ռանձնայատուկ կարե­ւորութիւն մը, քանի այս փաստը իր շա­րունա­կութիւնը ունեցաւ Վարդանանց պատերազմի նախօրեակին, 449 թո­ւա­կա­նին, Արտիշատի մէջ հոգեւոր եւ աշխարհիկ ներկայացուցիչներու մաս­նակ­ցութեամբ գումարուած ժողովով: Հայ Եկեղեցւոյ մէջ աւանդու­թիւն դարձած եւ նուիրականացած այս օրէնքն էր որ, ահաւասիկ, պարագաներու բերու­մով, ամրագրուեցաւ “Ազգային Սահմանադրութեան” մէջ 1860/63 թըուա­կան­ներուն:

Ընդհակառակը, Ռուսական Կայսրութեան տարածքին մէջ Հայ Եկեղեցւոյ գոր­ծունէութեան համար 1836-ին ռուսաց Նիկոլայ Ա. կայ­սեր կողմէ վաւե­րացուած եւ որոշ ժամանակաշրջան մը կիրարկուած “Պոլոժէն­իէ”ն, հետե­ւելով ուղղա­փառ եկեղեցիներուն օրինակին, աւելի ունէր կղերակեդրոն բնոյթ: Ան Եկեղեցիին իշխանութիւնը կը կեդրոնացնէր կաթողիկոսին, եւ տե­ղական մակարդակներու վրայ` առաջնորդներուն ձեռքին, անշուշտ անոնց վրան ալ պահակ կարգելով “պրոկուրորը” կամ “քոնսիսթորիա”ներու վա­րիչ- ները: “Պոլոժէն­իէ”ն թէպէտ չէր մերժեր Եկեղեցւոյ վարչական կեանքին մէջ աշխարհականներու մասնակցութիւնը, բայց ռուսաց կայսեր կը վերա­պահէր առաջնորդներու վերջնական անուանումը, կաթողիկոսին կողմէ ներ­կայացուած երկու ընտրելիներուն մէջէն: Հայ Եկեղեցւոյ ժողովրդավա­րական նկարագրին եւ անոր սրբազան աւանդութեանց խոտոր այս կացու­թեան առաջին հարուածը հասցուց Խրիմեան Հայրիկը, երբ 1906-ին յատուկ կոնդակով մը ամբողջապէս ժողովուրդին վերադարձուց իր առաջնորդը ընտրելու իրաւունքը: Ցարական Ռուսաստանի փլուզումէն ետք, Գէորգ Ե. ներկայացած առիթը չփախցուց, եւ 1917-ին ընդհանրապէս ջնջեց “Պոլոժէն­իէ”ի գործածութիւնը Հայ Եկեղեցիին մէջ, քանի որ ան դուրսէն պար-  տադ­րուած եւ հայ եկեղեցական-վարչական մարմնոյն մէջ օտարոտի կանոնա­գրութիւն մըն էր:

Հայաստանի մէջ համայնավարական կարգերու հաստատումէն ետք, ա­նաստուածութեան սկզբունքին եւ քարոզչութեան վրայ հիմնուած Սովե­տական Միութիւնը հազիւ թէ հանդուրժուած կարգավիճակ մը կը շնորհէր Եկեղեցիին: Մարքսիզմի եւ Լենինիզմի տնտեսական, պետական-քաղաքա­կան ծրագրով զարգացող խորհրդային հասարակութեան մէջ բացարձակա­պէս տեղ չունէր եկեղեցին, ո´չ ալ իր հոգեւորականութիւնը: Տեղին չէ այս­տեղ բանալ աոանձին փակագիծ մը յիշելով այն հալածանքները, որոնց են­թարկուեցաւ նաեւ Հայ Եկեղեցին մինչեւ Հայրենական Մեծ Պատերազմին աւարտը: Քանի ժողովուրդը, այսուհետեւ, պաշտօնական կապ մը չունէր իր Եկեղեցիին հետ եւ մասնակից չէր անոր հոգեւոր եւ վարչական կեանքին, ակամայ խզում մը առաջացաւ հոգեւոր հինաւուրց աւանդութեան եւ հաւա­տացեալներուն միջեւ: Փաստօրէն, ժողովուրդի գործօն մասնակցութիւնը Եկեղեցւոյ վարչական կեանքին մէջ` ծխական-համայնքային եւ թեմական դրուածքներով ամբողջապէս անգործունեայ դարձան, չըսելու համար կոր­ծանեցան, ուստի` այդ ժամանակամիջոցին մէջ հովուապետող կաթողիկոս­ները ստիպուած եղան Հայաստանի եւ ներքին Սփիւռքի մնացած քանի մը թեմերուն վրայ առաջնորդները (անպայման համաձայնելով Եկեղեցական Գործերու Խորհուրդին հետ) նշանակելու: Ցաւալի է հաստատել, որ խոր­հըրդային կարգե­րէն ժառանգ մնացած նշանակելու այդ սովորութիւնը դեռ եւս կը շարունակուի Հայաստանի եւ, այսպէս կոչուած, ներքին Սփիւռքի ամբողջ տարածքին:

Եկեղեցւոյ վարչական կեանքը կազմակերպելու պատաս­խանատուութիւն­ներուն մէջ Հայ ժողովուրդը ոչ միայն կը բերէ իր լայն ու գործօն յանձնա­ռութիւնը, այլ նաեւ Եկեղեցւոյ իշխանութիւնը կը բաժնէ իր եկեղեցական պաշտօնեաներուն հետ` ընտրական մասնաւոր իրաւունքով: Համայնքնե­րու եւ ծուխերու մէջ ժողովուրդն է որ կ’ընտրէ ու թեմի առաջնորդ եպիսկո­պո­սին կը ներկայացնէ իր տիրացուն, զայն քահանայ ձեռնադրելու եւ օծելու խնդրանքով: Նոյնպէս, առաջնորդական թեմի մը թեմական պատգամաւո­րական ժողովը իր պատրաստած թեկնածուներու եռանուն ցանկէն կ’ընտրէ իր առաջնորդը եւ զայն կը ներկայացնէ կաթողիկոսին` ձեռնադրելու, օծելու կամ վա­ւերացնելու խնդրանքով: Ինչպէս եպիսկոպոսը իրաւունք չունի իր անձնա­կան նախաձեռնութեամբ ընտրելու քահանայ մը եւ զայն պարտադ­րելու հա­մայնքին, նմանապէս եւ կաթողիկոսին վերապահուած չէ իր անձ­նա­կան    նա­խաձեռնութեամբ ընտրել եպիսկոպոս մը եւ զայն առաջնորդ նշանակել թեմին վրայ: Սոյնը կոպիտ ոտնձգութիւն մը նկատուած է Հայ Եկեղեցւոյ ժո­ղո- վրդավարական կարգին դէմ: Բայց, բնականաբար, ինչպէս եպիսկոպո­սը քահանայի, նոյնպէս եւ կաթողիկոսը եպիսկոպոսի պարա­գային իրա­ւունք ունին չձեռնադրելու եւ չօծելու, երբ ցոյց կու տան ընծայ­եալին կանո­նական, հոգեւոր կոչումի եւ պատրաստուածութեան վերաբե­րող թերութիւն­ները:

Ի տարբերութիւն որոշ քոյր եկեղեցիներու, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը կ’ընտրուի ոչ թէ կարտինալներու կամ միայն եպիսկոպոսաց ժողովին կող­մէ, այլ` ազգային-եկեղեցական սրբագումար ժողովէն, որուն մէջ ճնշող մե­ծամասնութիւն կը ներկայացնեն աշխարհական պատգամաւորները:

Այս բոլորը, ահաւասիկ, ցոյց կու տան Հայ Եկեղեցիի հոգեւոր եւ վարչական իշխանութեանց ներդաշնակ բաշխումը եկեղեցականներուն եւ հաւատաց­եալ ժողովուրդին միջեւ, փոխադարձ պայմանա- ւորուածութիւնը եւ դարե­րու ընդմէջէն կառուցողական համագործակցութիւնը` ի շինութիւն եւ ի պայ­ծառութիւն մեր Մայր եւ Ս. Եկեղեցիին:

Դժբախտաբար, սակայն, վերջին ժամանակներուն եկեղեցական որոշ ղե­կա­վարներու մօտ ի յայտ եկած աւելի իշխանութիւն ունենալու մենատիրա­կան ձգտումները, Հայ Եկեղեցւոյ ժողովրդավարական իրաւունքին դէմ կա­տա­րած ոտնձգութիւնները որոշակիօրէն խախտեցին այն նժարն ու հա­ւասա­րակշիռը, որ երբեմն խնամքով եւ երկիւղածութեամբ կը պահպանուէր մեր Եկեղեցւոյ վարչական կալուածին մէջ: Այս մասին կը խօսին Ֆրանսայի, Զուի­ցերիոյ եւ այլ թեմերու ու համայնք­ներու մէջ կատարուած տխրահռչակ իրադարձութիւնները: 2009-ին Մայր Աթոռի կողմէ պատրաստուած եւ խնդր­ա­յարոյց պայմաններու մէջ վաւերացուած թեմական ուղենիշային կա­նոնադրութիւնը, որքան ալ անհրաժեշտ նկատուի նման փաստաթուղթի մը մշակումը, իր որդեգրած կարգ մը յօդուածներով կը ներկայացնէ ուղղա­կի ոտնձգութիւն մը Հայ Եկեղեցւոյ ժողովրդավարական սկզբունքին, թեմե­րու եւ անոնց մէջ օրինաւորապէս գործող պատկան մարմիններու ինքնու­րոյնութեան, ինչպէս նաեւ առաջնորդի ազատ ընտրութեան իրա­ւունքին դէմ: Սոյն թուականի Մայիսին, Ամերիկայի Արեւելեան Թեմի տարեկան ժո­ղովին, թեմական ծրագիր-կանոնագրին մէջ որդեգրուեցաւ մտ­ցնել իր ար­տաքին երեւոյթին մէջ շատ պարզ թուացող փոփոխութիւն մը, առ այն` որ առաջնորդի ընտրութեան համար թեկնածուներուն եռանուն ցանկը պէտք է նախապէս վաւերացուի կաթողիկոսին կողմէ: Սոյնը կը նշանակէ, որ կաթո­ղիկոսը ինքզինքին կը վերապահէ իրաւունքը ներկայացուած ցանկը ընդ­հանրապէս չվաւերացնել կամ, ըստ իր հայեցողութեան, ցանկէն դուրս հա­նել թեմին կողմէ առաջարկուած սա կամ նա թեկնածուին անունը: Այլապէս, ինք կ’առաջարկէ իր նախընտրած թեկնածուն առաջնորդի ընտրութեան համար: Հասկնա­լի է, թէ նման որոշում մը ի՞նչ ազդեցութեամբ եւ ի՞նչ պայ­­մաններու տակ առնուած է: Հայ Եկեղեցւոյ կանոնական աւանդութիւնը չունի այդպիսի ստաց­ուածք. այդ Լատին Եկեղեցւոյ կղերական-պապական դրուածքին նմանող մէկ գոր­ծառոյթն է, զոր կը միտին իւրացնել եւ սկզբուն­քով ազատ մեր ընտրական համակար­գին պարտադրել Եկեղեցւոյ իշխանա­տենչ ղեկա­վարներէն ոմանք: Այսօր Հայ Եկեղեցիին մէջ աճող ամենամեծ փորձութիւնն ու վտանգը ժո­ղո- վրդա-վարութեան սահմանափակումը եւ         փո­խա- րէնը Եկե­ղեցւոյ սպասա­ւորներու (իմա` կղերի) իշխանութեան յաւելումն է: Ի հարկէ, ամբողջական համոզումով եւ բարձր գիտակցութեամբ պէտք է ողջունել Հայ Եկեղեցւոյ կա­ռուցուածքը եւ ներեկեղեցական յարաբերու­թիւնները կանո­նակարգելու բոլոր բարի ցանկութիւններն ու այդ ուղղու­թեամբ գործա­դր­ուած ճիգերը, սակայն առանց կղերատիրական նկրտում­ներու: Հայ ժո­ղո­վըր­դական խաւե­րու լայն մասնակցութիւնը եկեղեցական կեանքի եւ վար­չական իշխանու­թեան կառավարման դրուածքին մէջ կը հանդիսանայ Հայ Եկեղեցւոյ ստեղ­ծագործած անզուգական ու իր պատմա­կան հնութեամբ եզակի արժէքներէն մէկը: Արդարեւ, նուիրական արգասիք­ մը, նման այն բիւրեղ ադամանդին, որուն վրայ յառաջացած աննշան բիծն անգամ կը նուա­­զեցնէ իր բուն ար­ժէքը:

Այս առնչութեամբ որքան ցանկալի պիտի ըլլար, եթէ երբեք ազգային-եկե­ղեցական սրբագումար ժողովը, որ ի պաշտօնէ ունի Հայց. Առաք. Եկեղեցւոյ գերագոյն եւ օրէնսդիր հեղինակութիւնը, ոչ թէ կաթողիկոսի մը վախճանու­մէն ետք լոկ նոր գահակալ մը ընտրելու համար հրաւիրուի, այլ` առնուազն չորս տարին անգամ մը գումարուի, այսօրուան ու վաղուան հասարակա­կան, քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային կեանքի հզօր մարտա­հրաւէրներուն եւ ժամանակի հրամայականներուն դէմ յանդիման գտնուող մեր Ս. Եկեղեցին կայուն եւ կենսունակ պահելու համար: Միայն ազգային-եկե­ղեցական ժողովին վերապահուած է գերագոյն իրաւունքը ընդհա­նուր Հայ Եկեղեցիին վերաբերող եկեղեցական որեւէ կանոնագրութիւն կամ օ­րէնք գործադրուելէ առաջ վաւերացնել եւ տալ շահագործման՝ համայն Հայ Եկեղեցւոյ պէտքերուն համար: 

Նոյնպէս, Հայց. Առաք. Եկեղեցւոյ եպիսկոպոսական ժողովը, որ վերջին ան­գամ 44 տարի առաջ՝ 1969-ին գումարուած էր, ըլլայ Հայ Եկեղեցիին մէջ գոր­ծող հեղինակաւոր եւ մնայուն մարմին մը էապէս եւ բազմակողմանի իմաս­­­­տով փոխուող հասարակարգի մը մէջ, հայ հաւատացեալ մարդուն հա­մ­ար Եկեղեցին դարձնէ հետաքրքրական, ոչ պարզապէս լոկ իր ծիսակա­տա­րու­թիւններով, այլ՝ ծառայասիրութեամբ եւ անվերապահ մասնակցու­թեամբ դէ­պի ժամանակակից ընկերու­թեան եւ հասարակարգի բոլոր ոլորտ­ները:

• Եկեղեցի եւ պետութիւն

Հայաստանի մէջ Եկեղեցիի եւ պետութեան սերտաճումը, որ յատկապէս անց­­նող այս քանի մը տարիներուն շատ աւելի ակներեւ դարձաւ, ստեղծեց մտա­հոգիչ նոր իրավիճակ մը շատերուն համար: Մտահոգութիւն՝ ոչ միայն այն փաստին համար որ, այսպէս, Հայց. Առաք. Եկեղեցիին կը շնորհուէր առանձ­նայատուկ հե­ղինակութիւն եւ յաւելեալ արտօնութիւններ ընկերա­յին-հա­սարակական կեանքին մէջ, այլ՝ Եկեղեցին կամայ թէ ակամայ  կ’են­թարկուէր եւ կը շահա­գործուէր նաեւ պետական քաղաքական ծրագիրներու իրագործ­ման  նպա­տակ- ներով: Այսօր ալ շատեր կը մեկնաբանեն, թէ այս     ըն­թացքով Եկեղեցին կը շեղի իր հոգեւոր-բարոյական, ընկերային-հասարա­կա­կան ծա­ռա- յութեանց կրօնաշունչ առաքելութենէն, դառնալով սպասաւո­րը այն կու­սակցութեան, որմէ կազմուած է ներկայի պետութիւնը: Բնա­կանա­բար, պե­տութեան ծա­ռա­յելը ազգային սեպուհ պարտքն է իւրաքան­չիւր քա­ղաքացիի եւ, այս իմաստով, Եկեղեցին ալ պիտի սատարէ պետու­թեան կա­յացման եւ ամրա­պնդման գործին: Այսուհանդերձ, ան պէտք չէ կորսնցնէ իր բուն դերը, քրիս­տոսահիմն, հետեւաբար` աստուածային հաս­տատու­թիւն մը ըլլալու նկա­րագիրը, եւ պահէ պետական-քաղաքական դրուածքէն ալ վեր հոգեւոր-բարո­յական ներկայութիւն մը հանդիսանալու իր հանգա­ման­քը, ոչ միայն պետական կառոյցին, այլ՝ անխտիր ամէնուն համար:

Եկեղեցիին բարձրաստիճան ղեկավարութիւնը պէտք չէ հաւատացեալնե­րուն մօտ ստեղծէ այն թիւր տպաւորութիւնը, թէ Եկեղեցին պետութեան հետ իր համագործակ­ցութեամբ դարձած է պետական կառոյցի կցորդ եւ լծակ, կամ վատթարագոյնը` պետական ծրագիրներուն կարգախօսը: Կրկին      տե­ղին չէ այստեղ թուարկել փաստեր, որոնք մօտաւոր անցեալին ուղղակի այն տպաւորութիւնը թողուցին հայ հասարակութեան լայն շրջանակներուն մէջ, թէ Հայաստանեայց Եկեղեցին եղած է յենակ մը ի նպաստ պետական  կու­սակցու- թեան շահերուն:

Հայց. Առաք. Եկեղեցին ազգային-ժողովրդական եկեղեցի է, որուն սուրբ ա­ւազանէն ծնած զաւակները ի´նչ ուղղութեան, ընկերային-հասարակական կեանքի, նաեւ քաղաքական համոզումներու ո´ր հոսանքին ալ պատկանին, միեւնոյնն է, անոնք բոլորը Հայ Եկեղեց­ւոյ մարմնին անդամ են, որոնց Եկե­ղեցին իբրեւ գորովագութ մայր պարտի սիրով առաջնորդել իր գոգը:

Հակա­ռակ իր ազգային-ժողովրդական եկեղեցի ըլլալու հանգամանքին, Հա­յաս­տանի մէջ Հայ Եկեղեցին պետական եկեղեցի չէ: Հայաստանի Սահմա­նա­դրութիւնն ալ արդէն պետութիւն եւ եկեղեցի անջատ սկզբունքը որդե­գրած է, ընդունելով ու գնահատելով հանդերձ Հայց. Առաք. Եկեղեցւոյ “Ազ­գային բացառիկ առաքելութիւնը հայ ժողովրդի հոգեւոր կեանքում, նրա ազգային մշակոյթի զարգացման եւ ազգային ինքնութեան պահպանման գործում”: Այսուհանդերձ, թէ´ հայրենի պետութեան եւ թէ Հայ Եկեղեցիին համար բարի է որ իրարմէ անջատ մնան, բայց փոխադարձ պատկառանքով եւ խաղաղարար ոգիով մին սատարէ քաղաքացիներու բարօր կեանքին, իսկ միւսը նպաստէ անոնց հոգեւոր-բարոյական վերելքին: Եկեղեցին պէտք չէ ինքզինքին թոյլ տայ, իր հոգեւոր պատասխանատուութիւններէն դուրս, պե­տութենէն օգտուիլ մասնաւոր իրաւունքներու ստացումով, իսկ պետու­թիւնն ալ զգոյշ պէտք է ըլլայ չօգտագործել հասարակութեան մէջ Եկեղեցիին ունե­ցած առաւելութիւնները իր ներքին եւ արտաքին քաղաքական ծրագիրներուն համար:

Անձկայրեաց պիտի ուզենք ակնկալել, որ մեր հայրենի պետութիւնը ըլլայ այնքան հեռատես եւ լուսամիտ, որ գիտնայ հաշտեցնել հայրենասիրութեան ոգին կրօնի ոգիին հետ: Որովհետեւ հաշտարար այս ոգին է, որ ազգը կը միացնէ Աստուծոյ` լուսեղէն զոյգ թեւերով գիտութեան եւ հաւատքին:

• Ոճիր` հոգիին դէմ

Կայ նաեւ ուրիշ ցաւոտ հարց մը, կոտտացող վէրք մը, որ Եկեղեցւոյ մարմ­նին վրայ պիտի չսպիանայ, այլ՝ միշտ պիտի արիւնի, մինչեւ չբարեփոխուի ան­բնական երեւոյ­թը եւ արդարութեան վերականգնումով չսրբագրուի կո­պիտ սխալը. այդ` քանի մը տասնեակ հոգեւորականներու “կարգալուծման” պա­րագան է:

Վերը ակնարկուած եկեղեցական ճգնաժամին անդրադառնալով պէտք է խոստովանիլ, որ անոր յառաջացման մէջ նաեւ կարեւոր դեր ունեցան իրա­րայաջորդ “կարգալուծում”-ները քանի մը տասնեակ հոգեւորականներու` սարկաւագներու, քահանա- ներու, աբեղաներու, վարդապետներու, եպիսկո­պոսներու եւ արքեպիսկոպոսներու: Այս բոլոր “կարգալուծում”-ներուն առ­թիւ նման լուրջ վճիռ մը կայացնելու համար ծանրակշիռ ոչ մէկ պատճառ գոյութիւն ունէր: Մայր Աթոռի հրապարակած հաղորդագրութիւններուն մէջ նշուած կցկտուր մեղադրանքները նախ ապացուցուած եւ համոզիչ չեն, ա­պա անոնք բոլորն ալ մատնացոյց կ’ընեն որոշ կարգապահական խախ­տումներ, որոնք բոլորն ալ հիմք չեն ներկայացներ ենթակաները “կարգա­լուծման” ծանր պատիժին ենթարկելու: Այս ուղղութեամբ հայ հասարա­կու­թիւնը, որ սկիզբը այնքան ալ ուշադիր չէր Եկեղեցիին մէջ կատար­ուող ող­բերգութիւններուն, սկսաւ հետզհետէ ընդվզիլ, քանի որ նախ երե­ւոյթը տգեղ էր ու անբնական, եւ երկրորդ` տրամաբանական չէր որ այսքան մեծ թիւ մը զոհերու սխալ ըլլային, իսկ զանոնք զոհող անձը` շիտակ:

Կարգալոյծ մէկ հոգեւորականն անգամ արդէն շատ է Եկեղեցիին համար. ա´յս է մեր համոզումը: Կարգալուծումը ոճիր մըն է քահանայական կոչու­մին, հոգիին ու խղճին, նաեւ մարդկային արժանապատուութեան դէմ: Ի´նչ պաշտօնի կամ ո´վ ուզէ ըլլայ, մարդ արարածը իշխանութիւն չունի ձեռնա­դրութեան եւ Ս. Միւռոնի օծման արարողութիւններուն ընդմէջէն քահանա­յին Ս. Հոգիի ուղղակի փոխան­ցած վաւերական շնորհներէն զրկելու: Քահա­նայի կոչման, ձեռնադրութեան եւ օծման արարողութիւնները նուի­րական  են. անոնք կը ներկայացնեն Ս. Հոգիին ազդեցութեամբ ձեռնադրուող անձին անիմանալի եւ էական փոխարկութիւնը, այլ խօսքով` հոգեփոխութիւնն ու ներքին վերած­նունդը: Իրագործուածը սրբագործութիւն մըն է, անիմանալի խոր­հուրդի մը կատա­րումը, բառին իսկական առումով, որ ունի անլուծանե­լի եւ անկրկնելի նկա­րագիր: Ուստի, վաւերականօրէն օծուած քահանան “կարգալոյծ” հռչակելը ի´նչ տեսակ “տնօրինում”-ով ալ իրականանայ, կը յարաբերականացնէ խորհուրդին նուիրականութիւնը, կ’արժեզրկէ անոր ան­ձեռնմխելի սրբու­թիւնը ու կը գործէ աններելի մեղք մը՝ հայհոյելով Ս. Հոգիին դէմ: Հաւատք պէտք է ունենալ սրբութիւններու նկատմամբ եւ եր­կիւղ՝ աստուածախօս պատգամին հանդէպ, որ կ’ըսէ. “Ամէն մեղք եւ հայհո­յութիւն պիտի ներուի մարդոց, բայց Սուրբ Հոգիին դէմ հայհոյութիւնը պիտի չներուի ո´չ այս աշխարհիս մէջ եւ ո´չ ալ հանդերձեալին[9]”:

Կարգալոյծ հռչակել բազմաթիւ հոգեւորականներ, Եկեղեցւոյ առաքե­լա­կա­նութենէն զրկել ամբողջ համայնքներ, անվաւեր համարել թեմական եւ հա­մայնքային կանոնագիրներու հետեւողութեամբ ընտրուած վարչութիւն­ներ, ապօրէն յայտարարել գործող կառոյցներ եւ մասամբ նորին, աննախա­դէպ եւ անընդունելի երեւոյթներ են, նաեւ միանգամայն անհամապատաս­խան` քրիստոնէական կրօնի եւ Եկեղեցւոյ առաքելութեան սիրոյ եւ խաղա­ղա­րար ոգիին հետ:

Վաւերականօրէն օծուած հոգեւորականը “կարգալոյծ” հռչակել ուղղակի բար­բարոսութիւն եւ նողկալի վայրագութիւն մըն է: Ան սնանկութիւնն է բարոյական գիտակցութեան եւ պարտութիւնը մարդկային բանականու­թեան, որ կը մերժէ օգտագործել դժուարութիւններուն առջեւ երկխօսութիւն ստեղծե­լու եւ բարի լուծումներ առաջարկելու քաղաքակիրթ բոլոր հնարա­ւորու­թիւնները:

Այո´, “կարգալոյծ” հռչակուեցան բազմաթիւ հոգեւորականներ, բայց անոնք չեղան “կարգալոյծ”, այլ եղան աւելի´ հոգեւորական` իրենց կոչումին գի­տակ­­ցութեան, ծառայական անմնացորդ նուիրումին եւ զօրեղ հաւատքին մէջ: Անոնք ակամայ “արտաքսուեցան” Եկեղեցիէն, հայրենազուրկ դարձան իրենց հոգեւոր հայրենիքէն, բայց Եկեղեցին չարտաքսուեցաւ իրենց սրտէն, ու այդ հոգեւոր հայրենիքը աւելի´ ծաղկեցաւ, ճոխացաւ ու գեղեցկացաւ ի­րենց պատարագուած հոգիին մէջ:      

Բենետիկտոս ԺԶ., 21 Յունուար 2009-ին, քահանայապետական պաշտօնա­կան կոնդակով չորս եպիսկոպոսներու վրայէն վերցուց Եկեղեցւոյ հաղոր­դութենէն զրկուած ըլլալու վճիռը, առաջքը առնելով այն մեծ հերձուա­ծին, որ 70-ական թուականներուն ստեղծուած էր Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ մէջ, Մարսէլ Լըֆեվր արքեպիսկոպոսով: Պիոս Եղբայրութեան պատկանող այս եպիսկո­պոսներուն դէմ վերոյիշեալ վճիռը տրուած էր Յովհաննէս Պօղոս Բ.-ին կող­մէ 1988-ին, հիմք ընդունելով այն փաստը, որ անոնց եպիսկոպոսա­կան ձեռ­նադրութիւնը կը կատարուէր առանց պապական արտօնութեան եւ հակա­ռակ Վատիկանէն եղած կանխազգու- շացումներուն: Պիոս Եղբայրու­թիւ­նը այդ ժամանակ ունէր 600.000 հաւատացեալ անդամներ, 500 քահա­նաներ, 200 ճեմարանականներ, եւ կը տնօրինէր 86 դպրոցներ եւ երկու համալսա­րաններ: Հակառակ այս պատկառելի տուեալներուն եւ Կաթողիկէ Եկեղեց­ւոյ շարքերէն եղած բողոքներուն, Բենետիկտոս ԺԶ. իր հայրական կեցուած­քով, իմաստութեամբ եւ բացառիկ հեռատեսութեամբ, ի նպաստ Կաթողիկէ Եկեղեց­ւոյ ամբողջականութեան եւ միութեան պահպանման, հնարաւորու­թիւն տուաւ այդ եպիսկոպոսներուն եւ ուրիշ շատ մը ինտեգ­րիստներու վե­րա­դառնալու Մայր Եկեղեցւոյ գիրկը: Բայց այսպիսի մեծ նա­խաձեռնութիւն մը գործը կրնայ ըլլալ միայն մեծագործներու:

Վստահաբար “կարգալոյծ” հռչակուած հոգեւորականներուն մեծ մասը, “Ե­կեղեցւոյ առաքելականութենէն” զրկուած համայնքներն ու բոլոր հաւա­տաց­եալները, որոնք հայոց լոյս հաւատքը ժառանգած են իրենց նախահայ­րերէն ու պապերէն եւ ոչ թէ ոեւէ մէկուն քմահաճութենէն, կը սպասեն հաշ­տու­թեան, կը յուսան արդարութեան կատարման ու հոգեբուխ կ’աղօթեն խաղա­ղասիրութեամբ, անյիշաչարութեամբ եւ արժանապատուութեամբ վե­րա­դառ­նալու համար իրենց Մայր եւ Ս. Եկեղեցիին գիրկը:

Կը հաւատամ առ Աստուած յոյսով ըլլալ եւ աղօթել, որ Հայց. Առաք. Ս. Եկե­ղեցւոյ եպիսկոպոսական այս ժողովը պարզապէս չի ծառայեր ամրագրելու սա կամ նա բարձրաստիճան հոգեւորականին դիրքը կամ շատցնելու անոր ոսկեզօծ գահին փայլքը, այլ՝ իսկապէս կը հանդիսանայ նոր արեւելում մը, վերատեսութեան ենթարկելու մեր աշխարհահայեացքը ի խնդիր հոգեւոր վերածնութեան, որով այսօրուան անկարելին վաղը կը դառնայ կարելի, ա­ներեւակայելին` երեւակայելի, իսկ անհաւատալին` ստոյգ իրականու­թիւն:

Ես խորապէս համոզուած եմ ու կը հաւատամ, որ Հայց. Առաք. Ս. Եկեղեցին իր էութեան մէջ, դարերուն ընդմէջէն ցայսօր, մնացած է բիւրեղ ու մեծաւ մասամբ անփոփոխ՝ իր առաքելական ուղ­ղափառ հաւատքով, սրբազան աւանդութիւննե­րու ժառանգութեամբ, ծիսական-պաշտամունքային կեանքի հոգեւոր անհամեմա­տելի գեղեցկութիւններով ու եզակիութեամբ, նաեւ իր հայկազուն հօտին ծառայե­լու ամբողջանուէր յանձնառութեամբ: Անոր համար է որ առկայ նամակին յառա­ջա­բան ընտրեցի Յովհաննէս Երզնկացի Պլուզ վարդապետի Ս. Գրիգոր Լուսաւոր­չին ձօն­ուած ներբողի համապատասխան խօսքերը:

Երզնկացիին նման, բայց ժամանակով շատ աւելի նոր, եկեղեցական ուրիշ հեղի­նակ մը, որուն անձը եւ գործը ի տղայի տիոց սիրած եմ, Գարեգին Եպս. Սըր­ուանձտեանցն է: Ան եւս Հայ Եկեղեցիին մասին նոյնքան գեղեցիկ եւ ճշմարտացի գնահատականով մը արտայայտուած է, որուն խօսքերը փոխարինաբար այս նա­մակին մէջ պիտի ուզեմ մէջբերել, արտայայտելու համար սրտիս զեղուն զգացում­ները.

«Եկեղեցին է հայրենիք մեր, ի նմա գտանեմք զլեզուն եւ քարտէզս եւ ի քա­րինս նորա դրոշմեալ անուանք, ժամանակք, անցք, յիշատակք անձանց բա­րեպաշտից եւ հայրենաշինից, անդ արքայք եւ բամբիշք, նախարարք եւ դըշ­խոյք, տեարք եւ տիկնայք, հայրապետք եւ վարդապետք, քահանայք եւ կղե­րիկոսք եւ ամենայն արք անուանիք»:

Յաջողութեան եւ արեւշատութեան սրտաբուխ մաղթանօք,

Մատչիմ Աստուածահիմն Տաճարին եւ Մօրն Լուսոյ Սրբոյ Էջմիածնի ի համբոյր`

Ժընեւ, 22 Սեպտեմբեր 2013                            

Դոկտ. Աբէլ Քհնյ. Մանուկեան