Սարկոնին «Վերադարձ»ը

«Արատիփուի բանտին մէջ կայ թրքահպատակ մը, որ կ՛ըսէ, թէ հայ մըն է»: Սոթոսն է, Լառնաքայի յոյն աւետարանական եկեղեցւոյ քարոզիչը, որուն կարեւորագոյն առաքելութիւններէն են բանտարկեալներուն տրուած կանոնաւոր այցելութիւնները:

Հեռաձայնով տեղի ունեցած այս զրոյցին ընթացքին ան մէկ կողմէ տեղեակ պահեց զիս, բայց միւս կողմէ ազգային ինքնութիւնս իբրեւ առաջնահերթութիւն նկատի ունենալու փորձով մը քաջալերեց այդ անձին հետ հանդիպելու:

Սոթոսի նախաձեռնութեամբ եւ յատուկ ժամադրութեամբ հասանք Լառնաքայի Արատիփու շրջանի բանտը: Պէտք է խոստովանիմ, թէ իմ ալ առաջին փորձառութիւնս էր բանտ «մտնելու», թէկուզ` այցելութեան համար, կար նաեւ բանտարկեալին հետ հանդիպիլը` իր կալանաւորուած վիճակին մէջ, ազատութենէ զուրկ, բայց նաեւ` ծանրաբեռնուած իր յանցանքներով, որոնք իր սրտին, հոգիին եւ ամբողջ էութեան վրայ դրուած են…:

«Տասնհինգ օրէ ի վեր բանտն է, եւ բանտին պատասխանատուները ընդհանրապէս դրական կը խօսին իր վարքին ու կեցուածքին մասին», ըսաւ Սանթոս, մինչ յատուկ սենեակի մը մէջ կը սպասէինք թրքահպատակ հայ ազգակիցիս:

Կիպրացի ոստիկանին առաջնորդութեամբ, նիհար եւ բարձրահասակ երիտասարդը մտաւ սենեակ եւ նստաւ մեր դիմացը: Կը դիտէի զինք` մազերը երկար, նաեւ` մօրուքը, խումար աչքերով, գլուխը կախ: Մէկ կողմէ կար ամօթխածութիւն, միւս կողմէ` կար նաեւ այն իրողութիւնը, որ մենք անծանօթներ էինք իրեն համար եւ ինք պիտի փորձէր պատմել իր պատմութիւնը: Իսկ պատմութիւնը ներկայացնելը ինքնին առեղծուած էր, որովհետեւ ան միայն թրքերէն կը խօսէր: Ան իր պատմութեան ընդմէջէն պիտի բացայայտէր իր ինքնութիւնը եւ այդ ինքնութեան համար մղած պայքարը, որուն համար կարեւոր էր լսողին հաղորդականութիւնն ու խորին հասկացողութիւնը:

Մեծ ծնողներէս քիչ մը թրքերէն սորված էի, բառերը քով-քովի դնելով` փորձեցի կազմել նախադասութիւն մը, որուն ստեղծած հաղորդականութիւնը տեւեց կէս ժամ` ապրեցնելով միանգամայն հայուն պայքարը:

«Անունս Սարկոն է,- ըսաւ ան ու շարունակեց.- հօրս անունը Եաագուպ էր, հայ էր: Մայրս ալեւի համայնքէն է: Հայրս ինծի ըսած էր, թէ մենք հայ ենք…»: Հետզհետէ ինքնավստահութիւնը գտնելով` սկսաւ խօսիլ Սարկոն:

«Ես ալ հայ եմ», ըսի անոր:

Սարկոնի դէմքին վրայ մէկ կողմէ փոքրիկ ժպիտ մը ուրուագծուեցաւ, բայց նաեւ հոն երեւցաւ ինքնավստահութիւն: Կարծէք` ամչկոտ արտայայտութիւնը քիչ մը վերացաւ եւ իր նմանը գտած ըլլալու ուրախութեամբ շարունակեց իր պատմութիւնը:

Թրքերէնով ըսաւ. «Ուզեցի ազատ ապրիլ, կ՛ուզէի իմ ինքնութիւնս եւ հաւատքս գիտնալ առանց կաշկանդումի. Մերսինէն նաւով եկանք Կիպրոսի թրքական կողմը, ինծի խոստացած էին այնտեղէն փոխադրել եւրոպական երկիր մը»: Խոստացողնե՞րը… Հաւանաբար վաշխառու միջնորդներ, որոնք բաւական կոկիկ գումար մը վերցնելով Սարկոնէն եւ խոստումներ տալով` զինք «Աւետեաց երկիր» փոխադրելու, լքած էին զայն դարձեալ թրքական մթնոլորտի մէջ:

«Չէի գիտեր` ի՞նչ ընել, ուզեցի բախտս փորձել եւ անցայ Կիպրոսի յունական կողմը»: Եւ Սարկոնի բախտը, այդ բախտին փորձը զինք հասցուցած էր Արատիփուի բանտը: Ան դուրս եկած էր Թուրքիայէն, որովհետեւ ուզած էր իր ինքնութիւնն ու կեանքը ապրիլ ազատ, բայց այդ ազատութեան փնտռտուքը դարձեալ կալանած զինք, այս անգամ այլ վայրի մը մէջ եւ ուրիշ տեսակ կալանքով:

Շարունակեցինք մեր խօսակցութիւնը: Կ՛ուզէր գիտնալ քրիստոնէական հաւատքին մասին, բայց նաեւ` հայ ըլլալու իրականութեան մասին: Խօսակցութեան ընթացքին կը նայէի Սարկոնի աչքերուն, ուր կար ինքնութեան կարօտը: Գաղտնի՞ պահուած, կորսուա՞ծ, թէ՞ ճզմուած կարօտ էր այդ` իր ինքնութեան նկատմամբ: Եւ դարձեալ այդ աչքերուն մէջ կար ճնշուածութենէն դուրս գալու եւ ազատ ըլլալու ջերմութիւնը զգալուն տենչը:

Մեզի սահմանուած հանդիպման ժամկէտը աւարտած էր: Բանտն ալ ունէր իր պայմաններն ու կանոնները: Ոտքի ելայ եւ դարձեալ Սարկոնի աչքերուն նայելով` ուզեցի արտայայտել իմ կարեկցութիւնս եւ սէրս…: Չհամարձակեցայ իրեն խոստանալ որեւէ տեսակի իրաւական ապահովութիւն, որովհետեւ իր պարագան կնճռոտ էր:

Սարկոնի դէմքին վրայ կար մեղմ ժպիտ մը, եւ աչքերը գոհունակ էին: Երեւի ուրախ էր հանդիպումով, բայց անպայմանօրէն` հաղորդակցութեամբ: Բաժնուելէ առաջ մէկ բան խնդրեց` «Կրնա՞ս թրքերէն լեզուով Աստուածաշունչ մը հասցնել ինծի»:

Սարկոն ուրիշ լեզու չէր գիտեր, բայց կը փորձէր վերագտնել իր քրիստոնէական հաւատքն ու հայկական ինքնութիւնը: Կ՛ուզէր այս երկուքը ապրիլ առանց կաշկանդումի: Կը տեսնէր ինքնութեան արժէքը եւ կ՛ուզէր ազատ ըլլալ ըսելու եւ ապրելու զայն: Այդ օր Սարկոն «ազատ» էր Արատիփուի մէջ յայտարարելու իր ինքնութեան մասին եւ ամրապնդելու քրիստոնէական հաւատքը, նոյնիսկ երբ բանտին մէջ էր:

Չկրցայ օգնել Սարկոնին, որովհետեւ պետական մեծ թիւով օրէնքներ խախտած էր, սակայն կրցայ թրքերէն լեզուով Աստուածաշունչը հասցնել իրեն:

Սարկոն հաւանաբար վերադարձաւ տուն, այդ հանդիպումէն ետք անոր մասին ոչինչ գիտցայ, բայց կ՛ենթադրեմ, որ վերադարձաւ աւելի ազատ ու հարստացած` բացայայտելու եւ ապրելու իր ազգային ու քրիստոնէական ինքնութիւնը: Եթէ Սարկոն այդ «ազատութիւնը» ապրեցաւ բանտին մէջ, ապա նաեւ նոյնը ըրաւ, երբ վերադարձաւ տուն:

Այսօր մեծ է թիւը սարկոններուն, որոնք ոտքի ելած են վերագտնելու իրենց ազգային ու քրիստոնէական ինքնութիւնը: Անոնք կը փնտռեն եւ կ՛ուզեն ապրիլ ազատ ու հարազատ այն հանգամանքներով, որոնք կազմած են ու տակաւին կը կազմեն իրենց էութիւնը: Այդ ազատութիւնը իրենց իրաւունքն է, որ տարիներու ընթացքին խլուած է իրենցմէ, պահուած է կամ` ճզմուած, իսկ այսօր անոնք կ՛ուզեն դուրս գալ այդ բոլորէն:

Բայց եւ այնպէս սարկոններու վերադարձի ուղին դիւրին չէ, երկար գործընթաց մըն է, որուն համար անհրաժեշտ է մէկ կողմէ պատրաստութիւն եւ պատրաստակամութիւն, միւս կողմէ նաեւ` հաւաքական ծրագրաւորում: Նոր իրավիճակ մըն է մեր համահայկական իրականութեան մէջ, ուր դուրս կու գան մեծ զանգուածներ, որոնք «կը վերադառնան» ինքնութեան եւ արմատներուն:

Բայց այս վերադարձի ճամբուն վրայ պիտի ըլլան խոչընդոտներ, զգայնութիւններ եւ զգուշաւորութիւններ: Հո՛ս է, որ այս նոր իրավիճակը պէտք է ստանայ համադրողական աշխատանքի եւ ծրագրաւորումի բնոյթ` ներառելով մեր հայկական երեք եկեղեցիներն ու համայնքները:

Եթէ մէկ կողմէ զգուշաւորումով կը մօտենանք այս նոր իրականութեան, բայց եւ այնպէս զայն պէտք է դիտել քրիստոնէական ընդհանրական գիտակցութեան մտահոգութենէն մեկնելով: Այս «վերադարձը» մեծ մարտահրաւէր մըն է, որ կը պահանջէ համադրումը մեր բոլոր կարողականութեան եւ կառոյցներու ներուժին:

Բայց մինչ այդ Սարկոնը եւ անոր նմանները պիտի շարունակեն վերադառնալ ինքնութեան եւ ականջ տալ անոր կանչին: Հոն անոնք պիտի ուզեն «ազատ» զգալ` ապրելու եւ վերագտնելու իրենց էութիւնը:

Սարկոնի եւ անոր նմաններուն վերադարձը` իրենց ինքնութեան եւ էութեան, արժէքին վերատիրանալ կը նշանակէ:

Եւ այս արժէքը կարելի չէ խլել ոեւէ մէկէն: