Հնչակեան Քսան Կախաղաններու ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ Ձօնուած Առաջին Սգահանդէսը

Դոկտ. Աբէլ քհնյ Մանուկեան, Ժընեւ, 15 յունիս 2023

Դժուար է ճշդել, թէ ե՞րբ եւ ո՞ւր է առաջին անգամ նշուած հնչակեան  Քսան Կա­խա­ղաններու յիշատակին ձօնուած սգահան­դէսը։ 1915 թուականին Հնչակեան Կեդ­րոնէն տրուած կարճ հեռա­գիր մը կը գուժէ իր գաղափարի քսան առաջնորդներուն կախաղանի մահուան դատապարտուիլը. «Պօլսէն ֆրանսական թերթերու քաշուած հեռագիրները Քսաններու կախաղան հան­ուիլը կը հաղորդեն»[1]։ «Հնչակ» առաջին­ներէն է, որ 1915 թուականի Օգոստոսին «Պոլսոյ Կախաղաննե­րը» խորագրով իր խմբագրականին մէջ հանգամանօրէն կ’անդրադառնայ մահասարսուռ եղե­լութեան ու հերթաբար կը նշէ նահատակ ընկերներուն անունները.

1. Փարամազ (Մատթէոս Սարգիսեան)
2. Վանիկ (Գեղամ Վանիկեան)
3. Ռուբէն Կարապետեան (Վահան Պօյաճեան)
4. Տօքթ. Պէննէ (Պետրոս Թորոսեան)
5. Արամ Աչքպաշեան[2]
6. Հրանտ Բեղավեան[3], բժշկական ուսանող
7. Երուանդ Թօփուզեան (Բանւոր), ուսուցիչ
8. Յովհաննէս Բէրղազարեան[4], ուսուցիչ
9. Թովմաս Վահան Թովմասեան
10. Մուրատ Ղազարեան[5]
11. Մինաս Քէշիշեան (Սարը Խաչիկ)
12. Սմբատ Գլըճեան
13. Աբրահամ Մուրատեան[6]
14. Մկրտիչ Երէցեան
15. Յակոբ Պասմաճեան
16. Գարեգին Պօղոսեան
17. Պօղոս Պօղոսեան
18. Երեմիա Մաթոսեան[7]
19. Գառնիկ Պօյաճեան
20. Արմենակ Համբարձումեան

«Հնչակ» կը նշէ նաեւ օսմանեան ռազմական ատեանին կողմէ քսան մահապարտ­ներուն դէմ ուղղուած ամբաստանութիւնը. «Շանթահարող մահագոյժը հասաւ Պո­լիսէն։ Իթ­թիհատ Թէ­րաքքը կոչւած աւազակ ոճրագործներու խմբակը յունիս 2/15ին կախա­ղան հանեց մեր քսան անձնւէր ընկերները ‛անկախ եւ ինքնավար Հայաստան մը կազմելու և կայսերական երկի­րներէն մաս մը օսմ. Կառավարութենէն անջա­տելու’ ամբաս­տանութեամբ»[8]։

Արդարեւ, Սուլթան Պայազիտ հրապարակին վրայ իրագործուած եղեռնագործու­թիւնը իր ազ­դու անդրադարձը կ’ունենայ նաեւ եւրոպական մամուլին մէջ, որ, օգտուելով թրքական «Թա­նին»-ի եւ Կ.Պոլիս հրատարակուող ֆրանսատառ «Լլոյտ Օթթոման» թերթերու հաղորդագրու­թենէն, մանրամասն կը նկարագրէ քաղաքական մասնաւոր նշանակու­թիւն ունեցող դէպքը։ Հետաքրքրական է, որ այս ուղղութեամբ բողոքի ուժգին ձայն կը բարձրացնեն նաեւ Զուիցերիոյ մէջ հրապարակուող սոցիալիստական «Լա Սանթինել», «Պեռներ Թակվախթ» եւ «Ֆոլքսրեխթ» թերթերը, որոնք իրենց էջերուն մէջ 7 եւ 13 Օգոստոս 1915 թուականին ֆրանսերէն եւ գերմա­ներէն լեզուներով լայն տեղ կու տան Արշակ Զուրաբովի գրչէն «Դահիճը կ’իշ­խէ» եւ «Թարմ հողակոյտերուն առջեւ» խո­րագրերով յօդուածներուն[9]։ Սոյնը հիմք կը ծառայէ նոյնանման յօդ­ուածի մը, որ իտա­լերէնով կը հրապարակուի «Avanti» թերթի 16 Օգոս­տոս 1915-ի թիւին մէջ։ Զուրաբով իր սոյն յօդուածով վեր կը հանէ Երիտթուրքերու իշխանու­թեան կողմէ կանխամտած­ուած ոճիրին ամբողջ գռեհկութիւնը, միաժամա­նակ իրաւացիօրէն կը ձաղկէ Կայսերական Գերմանիոյ վարած երկդիմի քաղաքակա­նութիւնը՝ զայն մեղադրելով Օսմանեան կայս­րութեան հետ հայաջինջ գործողութիւն­ներու մեղսակցութեամբ[10]։

Ընդամէնը տարի մը ետք` 16 Յունիս 1916 թուականին, Սոցիալ-Դեմոկրատ  Հնչակեան կուսակ­ցութեան Ամերիկայի շրջանի գործադիր յանձնախումբը Փրովիտեն­սի մէջ «Երիտասարդ Հայաս­տան»-ի տպարանէն կը հրապարակէ «Քսան կախաղա­ններ» խորագրով 171 էջերէ կազմուած գրաւոր յուշա­կոթող մը, որ մեծաւ մասամբ ձօնուած է Սուլթան Պայազիտ հրապարակին վրայ կախաղան բարձրացած գաղափա­րի նահա­տակ ընկերներուն, նաեւ Վանի հնչակեան նահա­տակներուն՝ Ասոյի (Տիգրան Օտեան), Կայծունիի (Աբրահամ Բրուտեան), Արտաշէս Սօլաք­եանի, Կարապետ Տան­թէեանի եւ Հայկակ Էրէմիշեանի յիշա­տակին։ Յառաջաբանէ բացի` առ­կան անուն առ անուն կը ներկայացնէ Քսաններուն համառօտ կենսագրականները, եւ իւրաքան­չիւրին վերաբեր­եալ զանազան հեղի­նակներ հանդէս կու գան բարեբանական յօդուած­ներով, յու­շապա­տումներով, այլեւ անոնց յիշատակին ձօնուած բանաստեղծութիւն­ներով։

1918 թուականին Շիքակոյի մէջ «Երիտասարդ Հայաստան»-ի տպարանը լոյս կ’ընծայէ «Քսան կախաղաններ. Դրամա չորս արարուած՝ մէկ պատկերով» Սեդրակ Շահէնի 92 էջերէ բաղկացած թատերական ստեղծագործութիւնը։ Հեղինակը գիրքին սկիզբը ձօնին մէջ կը նշէ. «Սոյն գրու­թիւնը, կը խնդրեմ, նկատուի Յուշարձան՝ բոլոր անոնց յիշա­տակին, որոնք անձնուիրաբար ին­կան փոքր ազգերու ազատութեան հա­մար մղուած մաքառումներու ընթացքին»[11]։

Տարակոյս չկայ, որ հնչակեան մամուլը մինչեւ Ա. Աշխարհամարտին աւարտը տարբեր վայրերու մէջ պար­բերաբար անդրադարձած ըլլայ Քսան Կախաղաններու յիշատակին, սակայն այս բոլորը տակաւին այն յուշահանդէսը չէ, որ հետզհետէ մեր ազգային տօ­նացոյցին մէջ 15 Յունիս իր անշարժ թուականով պիտի վերածուէր առանձնայատուկ սգատօնի մը։ Հետեւաբար` հարցը կրկին պիտի տրուի, թէ ե՞րբ եւ ո՞ւր առաջին անգամ նշուած ըլլալու է հնչակեան Քսան Կախա­ղաններու յիշատակին ձօնուած սգա­տօնը։

Այնպէս կը թուի, թէ ան ազգային տօնախմբութեան մը մակարդակով, ըլլայ թէկուզ սգահանդէսի մը երեւոյթով, իրականացած է 1919 թուականին Կ.Պոլսոյ մէջ, երբ Առանցքի ուժերը՝ գերմանա-աւստրիական ռազմական խմբաւորումը արդէն 1918 թուականի Նոյեմբերին ջախջա­խիչ պար­տութիւն կը կրեն համաձայ­նական պետութիւններու՝ Ան­թանթի ռազմաքա­ղաքական դաշինքը ներկայացնող ու­ժերուն կողմէ։ Պարտուած պետութիւններու շար­քին էր նաեւ Օսմանեան կայս­րութիւնը, որուն իշխանութիւնը կը ղեկավարէր Իթթիհա­տականներու դիւախումբ եռապետու­թիւնը։

Մինչ այդ, 2/15 Յունիս 1915 թուականի Սուլթան Պայազիտ հրապարակին վրայ Քսան Կախա­ղան­ներուն ո­ճիրը պատահած էր սահմռկեցուցիչ այնպիսի մթնոլորտի մը մէջ, ուր բովանդակ ազգի մը հոգե­ւոր, մտաւորական եւ քաղաքական սերուցքը կ’ան­ճիտուէր, ու հայութիւնը կը տա­ռապէր Ապրիլ 24-ի սրտամորմոք օրերէն։ Ոչ ոք կրնար այդ ժամանակ սուգի կամ բողոքի ձայն բարձրացնել, գէթ ողբալ սեփական մեռելներուն վրայ, քանզի ազգը ամբողջ Արեւ­մտեան Հայաս­տանի եւ Կիլիկ­իոյ տարած­քով մահու աքսորի ճամբաներուն տարա­գրուած՝ կը բնաջնջուէր Մի­ջագետքի մահա­տարած վայ­րերուն եւ Տէր Զորի անջրդի աւազուտներուն մէջ։

Պատերազմի աւար­տին, համա­ձայն 24 Մայիս 1915 թուա­կանի Անթանթի ուժերուն կողմէ Օս­մանեան կառավարութեան ներկայացուած ազդարարութեան, թէ «մարդ­կայնու­թեան եւ քաղա­քակրթու­թեան դէմ յանցագործու­թիւն»-ներու մեղադրանքով պա­տե­րազմի յանցագործները անձնապէս պա­տասխանատւութեան պիտի ենթարկ­ուին, Ֆրանսա եւ  առաջին հերթին՝ Մեծն Բրի­տանիա, Կ.Պոլսոյ գրաւումէն ետք ճնշում կը բանեցնեն Օսմանեան նոր կա­ռավարու­թեան վրայ՝ ընթացք տալու Երիտ­թուրք պա­րա­գլուխներու դատավարու­թեան։ Սոյնը կ’իրականանայ 28 Ապրիլէն մինչեւ 25 Յունիս 1919 թուա­կանին։  Յիրաւի, այժմ համեմա­տաբար բարենպաստ ժամանակ մը թեւա­կոխած էր Գողգոթան վերապրած հայութեան մնացորդացը, ուստի ազգային բնա­կան պահանջ մըն էր իւրացնել մարդկային ար­ժանապատուութեան այն անկապ­տելի իրա­ւունքը՝ գէթ սգալու սեփական մեռելներուն վրայ։ Թէպէտ Հայոց ցեղասպա­նութեան զոհերու յիշատակին ձօնուած առաջին սգահան­դէսները տեղի ունեցած էին 28 Հոկ­տեմբեր 1918-ին՝ Դա­մասկոսի, ապա 20 Յունուար 1919-ին՝ Հալէպի, եւ 25 Մայիս 1919-ին Պաղտատի մէջ[12], այնուամե­նայնիւ, հայագիտութեան մէջ կարծիք ձեւաւոր­ուած է, թէ Մեծ Եղեռնի զոհերուն նուիրուած 24 Ապրիլի առաջին նշումը տեղի է ունեցած 1919 թուա­կանին Կ.Պոլսոյ մէջ։ Արդարեւ, քանի մը մտաւորականներէ ու անոնց հետ Ցեղասպա­նու­թենէն վերապրած անձերէ կազմուած «Ապրիլ տասնըմէկի սգահանդէսի յանձնա­խում­բը» Թուրքիոյ հայոց պատրիարք Զաւէն արք. Տէր-Եղիայեանի նախագահու­թեամբ կը կազմակերպէ սգահանդէս մը, որ մասնաւորաբար կը ձօնուի հայ նա­հատակ մտա­ւորականներու յիշատակին։ Այս առթիւ նաեւ տեղի կ’ունենայ Թէո­դիկի եւ մի քանի գրողներու մասնակցութեամբ պատրաստուած «Յու­շարձան Ապրիլ Տասնը­մէկի» գիր­քին շնորհահանդէսը։ Պէտք չէ բացառել, որ այս ըն­թացքին Հայոց ցեղասպա­նութեան զոհերուն նուիրուած մարմարէ  յուշակոթող մըն ալ կանգնեցուած է Պոլսոյ Փանկալթը թաղա­մասի հայ­կական գերեզմանատան մէջ, որուն լուսանկարը Թէոդիկ արտատպած է վերոնշեալ «Յուշար­ձան Ապրիլ Տասնըմէկի» յու­շահատորի կողքին վրայ։

Բոլորովին անհաւանական չէ, որ Մերձաւոր Արեւելքի երկիրներուն մէջ, ուր փրկութեան առա­գաստ բացած էր տարագրուած հայութեան մնացորդացը, արդէն աւելի վաղ նշուած
ըլլար հնչակ­եան Քսան Կախաղաններու յիշատակին նուիրուած սգա­հանդէսը, զորօրինակ Գահիրէի մէջ, ուր Հնչակեան կուսակցութեան «Փարամազ» մաս­նաճիղը արդէն 18 Յուլիս 1915 թուականին Ազգային Գալուստեան վարժարանէն ներս նման յուշահանդէսով մը առանձնապէս մեծարած է Քսաններուն յիշատակը[13]։ Այսպէս, Հնչակ­եան կուսակ­ցութեան Նիւ Եորքի մասնաճիւղը 15 Յունիս 1919 թուականին կ’ո­գեկոչէ Քսան Կախաղաննե­րուն նուիրուած ընդհանրապէս առաջին սգահանդէս­ներէն մէկը[14]։ Նմանապէս 1919 թուականին Գահիրէի մէջ «Զարթօնք» 20 էջերէ բաղկացած ամբողջ թիւ մը կը յատ­կացնէ Քսաններու յիշատակին[15]։ Սակայն, ինչպէս պարագան Մեծ եղեռնի զոհերու յի­շա­տակի վերոգրեալ առաջին նշումներուն կը վերա­բերի, այս­տեղ ալ Քսան Կախաղան­ներու յիշատակին ձօնուած պաշտօնական առաջին սգահան­դէս­ներէն մին պէտք է նկա­տել Կ.Պոլսոյ մէջ 15 Յունիս 1919 թուականին կազմակերպ­ուած միջո­ցառումը։  Հե­տաքրքրականն այն է, որ Կ.Պոլիս, Քսաններուն նահատակու­թեան վայրը ըլլալէ բա­ցի, տակաւին կը պահպանէր հայ մտաւորականութեան ստեղծա­գործ կաճառը ներկայաց­նելու հանգամանքը, ու այստեղ ազգին բոլոր խաւերը, առանց յա­րանուանական տար­բե­րութիւններու եւ կուսակցա­կան զանազան պատկանելիու­թիւններու, իրենց անսա­կարկ եւ գործուն մասնակ­ցութիւնը կը բերեն հնչակեան Քսան Կախաղաններու յի­շատակին ձօնուած այս սգահանդէսին։ Սոյնը ան­գամ մը եւս կը բա­ցայայտէ այն ճշմար­տութիւնը, թէ կեանքի մէջ առկայ բազմազան երեւոյթ­ները, նոյնիսկ սէրը հայրենիքին ու ազգին հանդէպ, երբ անկարող կը դառնան միաւո­րելու մարդկա­յին, մինչեւ իսկ ազգային անհաշտելի տարբերութիւն­ները, սուգը զարմանալիօրէն իր մէջ կը պարու­նակէ այն ուժը` ի մի բերելու բոլոր տարբե­րութիւնները, ներ­դաշնակելու գաղա­փա­­րական համո­զումներու այլազան երանգաւորումները, հաշտեցնելու քաղա­քական գործելա­ոճերու հակասու­թիւն­ները, վերացնելու ներքին տրոհում­ները եւ միա­ւորելու ազգը` թէկուզ պահ մը, օր մը, կարճատեւ ժամանակամիջոց մը այն սուգին հանդէպ, որ ստոյգ ամէնուն կը վերաբերի ու կը ճմլէ անհատ մարդոց եւ նոյնիսկ հաւա­քականու­թեան մը քարացած սրտերը։

Այս իրողու­թեան պերճախօս վկայութիւններէն մին կը հան­դիսանայ Կ.Պոլիս հրապարակուող Հ. Յ. Դաշնակցութեան «Ճակատամարտ» օրաթերթին մէջ տպա­գրուած հաղորդագրութիւնը, որ իսկապէս ար­ժէ ամ­բողջութեամբ մէջբերել, պարզապէս ցոյց տալու համար, թէ Հնչակեան կուսակ­ցութեան մեծա­գոյն մարտիրոսացումին՝ կա­խա­ղաններու տխուր ստուերին շուրջ ինչ­պէ՛ս կը համախմբուին զա­նազան պատկանե­լիու­թիւններու, միութիւններու, եկեղեցական եւ մշա­կութային տարբեր անդամակցու­թիւն­ներու պատկանող ազգային, կուսակցական եւ եկեղե­ցա­կան յարան­ուանութեանց ներկայացու­ցիչները.

«ՔՍԱՆ ՆԱՀԱՏԱԿՆԵՐՈՒ ՍԳԱՀԱՆԴԷՍԸ

Կիրակի կէսօրէ վերջ Իւնիօն Ֆրանսեզի սրահին մէջ տեղի ունեցաւ սգա­հանդէս մը՝ 15 Յունիս 1915ին կախուած Հնչակեան նահատակներու յիշատա­կին։ Սրահը ամբողջովին լեցուած էր։ Ներկայ էին Պատրիարքը, քաղաքական կուսակցու­թիւններու, մամուլի եւ միութիւններու ներկայացուցիչներ, եւ պոլսա­հայ մտաւո­րականութենէն կարեւոր մաս մը։ Բեմին վրայ դրուած էին ծաղկե­պսակներ՝ վերապրող ընկերներէ, Տիկ. Ա. Պօյաճ­եանէ, Ժիրայր խումբէն, Աշ­խատանք մաս­նաճիւղէն եւ այլն։ Սգահանդէսը բացուեցաւ Շօփէնի մահերգով։

Օրուան ատենախօսները ծանրացան այն կէտին վրայ, թէ` այս սգահանդէսը աւելի փա­ռահանդէս մըն է, թէ` ճշմարտութեան ու արդարութեան յաղթանակին համար նահա­տակուողները մեռած չեն, այլ կ’ապրին անոնց մէջ, որ բարձր կը պահեն մեռնողներու դրօշը։ Գոյամարտի կռիւը վերջ գտած չէ, եւ դեռ շատ բան կայ ընելիք` զգետնելու համար ցեղին թշնամին։

Լ. Կանտ ի վեր հանեց հայ ժողովուրդի ապրելու կամքը, հակառակ կախա­ղաններուն, որ կը սպասեն իր ճամբուն վրայ։

Հ. Յ. Դաշնակցութեան կողմէ ընկեր Ամատունի բացատրեց, թէ պայքարը, որ յայտա­րարուեցաւ հայ ժողովուրդի գոյութեան դէմ՝ միջ-ցեղային կռիւ մը չէր. խաւարն էր, որ լոյսին դէմ կը կռուէր, մակաբոյծ ժողովուրդ մը կ’ուզէր ոչնչաց­նել աշխատաւոր ցեղ մը` տիրանալու համար անոր հարստութեան։ Նահատակնե­րը զոհերն են ոչ միայն հայ ազ­գային ազատագրութեան, այլ եւ ռահւիրաները տիեզերական արդարութեան յաղթա­նակին։

Ռամկավարներու կողմէ Աղաճանեան շեշտեց, թէ` պէտք չէ սգալ նահատակ­ները, որ զոհ գացին գաղափարի ճամբուն վրայ, այլ սգալ անոնք, որ կ’ապրին, բայց մեռած են, անոնք, որ կը շնչեն, բայց չեն հետաքրքրուիր նահատակներու պարզած դրօ­շով։

Սուրեան (Վեր. Հնչ.).­– Տեւտոնեան-Մոնկոլեան միացեալ վոհմակը ուզեց ջնջել մեր գո­յութիւնը, բայց հայ միտքը կ’ապրի դեռ։

Բնակունի (Ս. Դ. Հ.).– Պատմութեան մէջ այն ազգերը միայն կ’ապրին, որոնք կը դի­մագրաւեն փառաւոր խաչելութիւններ։

Հմայեակ Խոսրովեան (ազատական).– Ի՞նչ պիտի կտակենք մեր զաւակնե­րուն։ Քսե­նոփոն կը նկարագրէ աղքատ Հայաստան մը, ուր գէթ կար իւղը, մեղրը ու հայ կոյսերու այտերու կարմրութիւնը. դժբախտաբար ասոնք անգամ չպիտի գտնենք այսօրուայ Հայաստանին մէջ։ Մենք կու տանք անոնց աւերակներով եւ խլեակ­ներու կոյտի մը հետ կորով, կամք եւ աշխատութիւն՝ վերաշինելու համար հա­րուստ Հայաստանը։

Փակման խօսքը արտասանեց Զաւէն Պատրիարքը, որ գլխաւորապէս ծանրացաւ այն կէտին վրայ թէ` ‛Չէզոք ազգերը ապրելու իրաւունք չունին’. պէտք էր յարձա­կողական ըլլալ՝ պայքարին մէջէն ողջ դուրս գալու համար։ Երբ մենք ձեռքերնիս ծալլած նստեր ենք, վստահ ըլլալով, թէ Դաշնակիցներու յաղթանակով շահուած է նաեւ մեր դատը, անդին մեր ցեղին թշնամին կը գործէ յարատեւ, անոնց կիներն անգամ շարժումին մէջ նետուած են. անոնք կը հպատակին վերէն եկող հրաման­ներուն եւ պարզ սաթըճին ու նպարա­վաճառը կը վերցնեն հայ որբեր, գիտնալով, որ այսպէսով կ’ապահովեն կրկնակ շահ, զօրացնել թրքութիւնը եւ տկարացնել հայ տարրը։

Բանախօսութիւններու ընթացքին պրն. Սարեան արտասանեց Սիաման­թօէն երկու կտոր»[16]։

Գում Գաբուի քահանայ հայրերէն տ. Գալուստ Յ. Պօղոսեան, որ կախաղաններու նա­խօրեակին վերջին ականատեսն էր հնչակեան հէգ մարտիրոսներուն, մահապատի­ժի գործադրումէն քիչ առաջ անոնց խոստովանանքի ծիսական կարգը կը կատարէ, ապա շիշ մը ջուր խնդրելով` կ’օրհնէ զայն ու զերթ փոխարկուած կենսառողջ գինի՝ մեղսաքաւիչ զօրութեամբ կը մատուցէ Քսան­ներուն։ Ան իր այնքան ցնցող եւ վաւերա­կան յուշերուն մէջ կը վկայէ, թէ արարողութիւնը աւա­րտելէ ետք` գրեթէ վերջին վայր­կեաններուն, Արամ Աչըգպաշեան, իրեն դի­մելով, խստիւ կը պատուիրէ, որ ան «իրենց մարմին­ները առանձին-առանձին չթաղէ, այլ բո­լորը միասին՝ մէկ փոսի մէջ»։ Գաղա­փարով միացած եւ համախումբ հայոց ազա­տագրական պայքարի կարմիր ճամբանե­րուն վրայ, Քսաններուն սրբա­զան փափաքն էր նաեւ իրենց անշնչացած մարմին­ներով միանալ գերեզմանի մութ փոսին մէջ։ Հաւաքական սուգը եւ մահուան տիեզերա­կան օրէնքը ստոյգ եւ մի՛շտ համախմբող գործօն մըն է, սակայն Քսաններուն անշուք եւ անյայտ գերեզմանէն ու անոնց միաձոյլ աճիւններէն հնչող հայ սերունդներուն ուղ­ղուած մո­գական պատգամը այն է՝ ազ­գովին միանալ ոչ թէ մահ ու սուգի, կորուստի եւ պարտութեան ճնշող ցաւերուն առթիւ, այլ  հարկ է բռունցքա­ւորուիլ ազգային գերա­գոյն նպատակներու իրականացման ու միայն այդ ճամ­բով շահած փառապանծ յաղ­թանակ­ներուն շուրջ։

Ձախէն աջ՝ Իթթիհատի ոճրածին ներկայացուցիչներ՝ ոստիկանութեան տնօրէն Պետրի Պէյ (1) եւ Կ.Պոլսոյ նորանշանակ քաղաքապետ Իսմայիլ Ճանփոլատ (2), 16 Հոկտեմբեր 1916 թ.

Քսաններու յիշատակին ձօնուած սգահանդէսին վերաբերեալ այլ նկարագրութեան մը կը հան­դիպինք նաեւ Կ.Պոլսոյ «Առաւօտ» թերթի 16 Յունիս 1919 թուակա­նի համա­պատասխան սիւ­նակ­ին մէջ, ուր կը հաղորդուի խիստ ուշագրաւ տեղեկութիւն մը.

«Պիտի ձեռնարկուի քսան Հնչակեան նահատակներուն սրբազան ոսկերտիքը փո­խա­դրելու պատշաճ սրբավայր մը»[17]։

Թէպէտ Իթթիհատական բորենիները փորձած էին գաղտնի պահել նահատակ հե­րոս­ներուն հաւաքական գերեզմանը եւ արիւնկզակ ոստիկանապետը Պետրի պէյ թոյլ չէր տուած Քսաննե­րու անշնչացած մարմիններուն կատարել գերեզմանի թաղման եւ յուղարկաւո­րութեան կարգը՝ պոռալով տ. Գալուստ քհնյ Պօղոսեանի վրայ՝ «Անանկ­ներուն ոչ մէկ բան պէտք է, անոնք միլլէթ խայինի են», այնուամենայնիւ, ժամա­նակից պոլսահայերուն անյայտ մնացած չէ այդ ուխտա­վայրը, որ գտնուած է Էտիրնէգաբուի հայոց գերեզմանատան պատին դուրսի կողմը, ուր շտապ փորուած է հասարակաց փոս մը՝ ծածկելով անոր մէջ, յեղափոխութեան դրօշը ձեռին կառափ­նատ բարձրացած Քսան­ներուն աճիւնները։ Անոնց գերեզմանը, դժբախտաբար, ցայսօր կը մնայ անշիրիմ, բայց կը յարատեւէ ըլլալու միշտ նուի­րական ներկայութիւն մը ու կենդանի սրբավայր մը հայ ժողովուրդի հաւաքական գի­տակցութեան մէջ։

Յարգա՜նք Քսաններու անթառամ յիշատակին եւ բի՜ւր համբոյր հայրենիքի ազա­տա­գրութեան այս յառաջապահ մարտիկներու սրբազան շիրիմին։

[1] Հմմտ. «Հնչակ», Փրովիտենս, 1936, էջ 6։

[2] Պէտք է ըլլայ՝ Աչըգպաշեան։

[3] Պէտք է ըլլայ՝ Եկաւեան։

[4] Պէտք է ըլլայ՝ Տէր -Ղազարեան։

[5] Պէտք է ըլլայ՝ Զաքարեան։

[6] Պէտք է ըլլայ՝ Մանուկեան։

[7] Պէտք է ըլլայ՝ Մանանեան։

[8] Հմմտ. «Հնչակ», Փարիզ, 1915, էջ 1։

[9] Տե՛ս Մանուկեան Աբէլ քհնյ., «Հնչակեան կուսակցութեան կազմաւորումը եւ Քսան կախաղան­ներու մասին անդրադարձը եւրոպական մամուլի ու դիւանագիտական թղթակցութեանց մէջ, Երե­ւան-Պէյ­րութ, 2020, էջ 196-235։

[10] Տե՛ս նոյնը։

[11] Հմմտ. Սեդրակ Շահէն, «Քսան կախաղաններ. Դրամա չորս արարուած՝ մէկ պատկերով», Շի­քակօ, 1918, էջ 3։

[12] Տե՛ս Մարության Հարություն, «Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրվա ձևավորումը, զարգացումները, մերօրյա վիճակը» (Մաս 1), Ցեղասպանագիտական հանդես 6 (1), 2018, առցանց՝ http://www.genocide-museum.am/arm/ARMENIAN-GENOCIDE-VICTIMS-26.01.2019.php։ Նաեւ՝ Նա­ճար­եան Միհրան, «Յուշագիրք 1918–1948», Պէյրութ, 1949, էջ 16-19։

[13] Առկայ յօդուածը պատրաստելու միջոցին մեր տրամադրութեան տակ չէինք կրցած ունենալ Գահիրէ հրատարակուած «Զարթօնք» գրական հաւաքածոյի 5-րդ պրակը, ուր նշուած է, թէ 18 Յուլիս 1915 թուա­կանին Ազգային Գալուստեան վարժարանի սրահին մէջ Հնչակեան կուսակցութեան «Փարամազ» մաս­նաճիւղը կազմակերպած է սգահանդէս մը նշելով Քսան Կախաղաններուն յիշատակը։ «Զարթօնք» սոյն սգահանդէսէն հրապարակած է նաեւ ուշագրաւ լուսանկար մը (էջ 77)։ Այս կարեւոր փաստաթուղթը մեր ուշադրութեան յանձնելու համար պարտ կը զգանք շնորհակալութիւն յայտնելու տեարք Եփրեմ Թոք­ճեանին եւ Արմէն Քիւրքճեանին։

[14] Տե՛ս «Երիտասարդ Հայաստան», ԺԶ. տարի, թիւ 23, Շիքակօ, 19 յուլիս 1919, էջ 3։

[15] Տե՛ս «Զարթօնք» գրական, գիտական, հասարակական հաւաքածոյ, 5-րդ պրակ, Գահիրէ, 1919։

[16] Հմմտ. «Ճակատամարտ», «Քսան նահատակներու սգահանդէսը», թիւ 182, Կ.Պոլիս, 17 յունիս 1919, էջ 2։

[17] Հմմտ. «Առաւօտ», թիւ 11, Կ.Պոլիս, 16 յունիս 1919, էջ 2։