Պետութիւն եւ եկեղեցի. դժուար համակեցութի՞ւն մը

Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան, Ժընեւ, 28 հոկտ. 2023

«Պետութեան եւ եկեղեցիին միջեւ համակեցու­թեան խնդիրը մեզ շատ կ’անհանգստացնէ։ Բայց նախ հարց պէտք է տալ, թէ ինչ­պիսի՞ն է հիմա համակեցութիւնը եկեղեցիին եւ Աստու­ծոյ միջեւ։ Երբեմն կը թուի, թէ եկեղեցիին եւ Աստուծոյ միջեւ բա­ժանումը շատ աւելի մեծ է, քան եկեղեցւոյ եւ պե­տութեան միջեւ»։

Պետութեան եւ եկեղեցիին միջեւ իրաւական յարաբերութիւնները երկար եւ փոխա­­դարձ պատմութիւն մը ունին: Ան տարաբնոյթ տարբերակներ պարունակող կապերու եւ յա­րաբերութիւններու բարդ ոլորտ է, յատկապէս անոր համար, որ առնուազն մեր պա­րագային այս կարեւորագոյն հարցը տակաւին վերջնականապէս կարգաւորուած չէ։

Աստուածաշունչը չի պարունակեր ո՛չ պետութեան ուսմունք, ո՛չ ալ պե­տութեան եւ կրօնի փոխյարաբերութիւններու մասին տեսութիւն մը: Նոր կտակարանը կը վկա­յէ, որ Յի­սուս յստակ մօտեցում մը կը ցուցաբերէ պե­տական իշխանութեան նկատմամբ։ Ան չի ժխտեր քաղաքական իշխանու­թիւնը, բայց միւս կողմէ իրեն համար պետութիւնը բա­ցարձակ մեծու­թիւն մը չէ, այլ միակ մեծութիւնը Աստուած է, որ յերկինս է։ Հետեւա­բար` ան զինք փորձող­ներուն կը թելադրէ. «Տուք զկայսերն՝ կայսեր եւ զԱստու­ծոյն՝ Աս­տուծոյ»[1]։ Սոյնը կ’են­թադրէ ոչ միայն քաղաքական իշ­խանութեան ճա­նաչում, այլ միա­ժամանակ որո­շակի սահմանա­փակում, այսինքն` քաղա­քական իշխանութեան տալ այն­չափ, որ իր իրա­ւունքն է, մինչ­դեռ Աստ­ուած հեղինակութիւն ունի մարդկային ամբողջ գոյութեան վրայ։ Փաստ­օրէն` Նոր կտակարանը այդ ժամանակի հրէութեան մէջ առ­կայ պե­տական հե­ղինակութիւնը ընդհանրապէս մերժելու ծայրայեղ դիրքորոշ­ման, իսկ միւս կողմէ զայն իբրեւ միակ հե­ղինակութիւն փառաբանողնե­րուն միջեւ կը պահէ մի­ջին դիրք մը։

Նոյնը կը վերաբերի նաեւ Հռոմայեցիներու թուղթին մէջ Պօղոս առաքեալի յայտարա­րութեան.

«Ամէն մարդ իր վրայ եղած իշխանութիւններուն թող հնազանդի. որովհետեւ չկայ իշխանութիւն մը, որ Աստուծմէ չըլլայ, եւ անոնք որ կան՝ Աստուծմէ կար­գուած են։ Հետեւաբար` ով որ իշխանութեան դէմ կը կենայ՝ հակառակած կ’ըլլայ Աստուծոյ հրամա­նին, եւ անոնք որ կը հակառակին՝ իրենց անձերուն դատաստանը կ’ընդունին»[2]։

Թէպէտ Պօղոս առաքեալ կը պահանջէ, թէ պէտք է ենթարկուիլ քաղա­քական իշխանու­թեան, սակայն իր ընդհանուր աստուածաբանութեան համաթեքսթին մէջ յստակ է, որ այդ արտայայ­տութիւնը պէտք չէ ընկալուի իբրեւ պետական-քաղաքական իշխանու­թեան ենթարկ­ուելու անսահմա­նափակ պարտաւորութիւն։

Բնականաբար, Նոր կտակարանը գիտէ նաեւ քաղաքական իշխանութիւնը չարաշա­հելու կարելիութեան մասին։ Զորօրինակ` Յայտնութեան գիրքին մէջ կը ներկայացուի քաղաքական ամենակուլ բռնութեան պատկերը[3]։ Ուստի ան կը մերժէ բացարձակ տի­րա­պետութեան հասնելու համար պե­տական բացայայտ ահաբեկչութեան վրայ հիմ­նուած որեւէ իշխանու­թիւն։

Հեթանոսութեան շրջանին, պետութիւն եւ կրօն իրարմէ անբաժան էին, քրիստոնէու­թիւնն է, որ գոյութիւն ունեցող այս իրավիճակը հարցականի տակ կ’առնէ՝ «աւելի Աս­տուծոյ պէտք է հնազանդիլ, քան մարդոց»[4] սկզբունքով։ Սոյնը լուրջ լարուածութիւն մը կը ստեղծէ Հռոմէական կայս­րութեան եւ անոր սահմաններուն մէջ տարածուող քրիս­տոնէութեան մի­ջեւ։ Այսպէս` Հռոմի իշխանաւորները քրիստոնէ­ական կրօնին կողմէ կայս­րութեան հիմքերուն սպառնացող վտանգ կը տեսնեն, զոր կանխարգիլելու նպա­տակով արիւնալի հալածանք կը ծաւալեն քրիստոնեաներուն դէմ։

303–304 թուականներուն Դիոկղետիանոս կայսեր քրիստոնեաներու դէմ ծաւալած ար­իւ­նալի հալա­ծանքներէն ետք, վերջապէս 313 թուականին կը ստեղծուի «Միլանոյի հան­դուրժողակա­նութեան հրամանագիր»-ը (Edic­tum Mediolanense), որուն շնորհիւ սկիզբ կ’առնէ քրիստո­նէութեան պետա­կան ​​կրօն հռչակուելու ընթացքը, որ կ’իրագոր­ծուի Թէոդոս Ա. կայսեր 27 փետրուար 380 թուականի «Cunctos Populos» հրամա­նա­գրով։

Այստեղ պիտի չուզեմ ծանրանալ Արեւմուտքի մէջ պետութիւն եւ եկեղեցի փոխյա­րա­բե­րութեան պատմական զարգացումներուն վրայ։ Հոս մեզ կը հետաքրքրէ հայկա­կան իրա­կանութիւնը ժամանակի հոլովոյթին մէջ, որուն պիտի ուզէի անդրադառնալ հա­կիրճ դիտարկումով մը։

Որքան ալ հայ ժողովուրդին՝ քրիստոնէութեան դարձի պատմութիւնը մեր ջերմեռան­դա­կան զգացումները կը շոյէ, միեւնոյն է, ան ունի ստուերոտ կողմ մը, որուն իրակա­նու­թիւնը շատ աւելի դաժան եղած է, քան կը պատ­կերացնենք։

Պատմագիտութիւնը եւ հայ միջնադարեան մատենագրութիւնը անվիճելի փաս­տերով կը վկայեն, որ Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան պետական կրօն հռչա­կու­մը մահա­ռիթ հետեւանք մը ունեցած է հայոց հին կրօնին նկատ­մամբ։ Նոր վար­դա­պետութեան ներկա­յացուցիչները բռնութեան եւ կործանումի ահեղ ալիք մը բարձ­րացու­ցած են հե­թանո­սական կրօնին եւ անոր հետ կապ ունե­ցող պաշտամուն­քային գրեթէ բոլոր կա­ռոյց­ներուն դէմ։ Թագաւորական զօրքը` գլխաւորու­թեամբ հայոց արքային, մաս­նա­կցու­­թեամբ արքունի բարձրաստի­ճան պաշտօնեաներու եւ որոշ նորադա­ւան նախա­րար­ներու, ինչպէս նաեւ ներ­կայութեամբ Ս. Գրի­գոր Լուսաւո­րիչի, մին միւսին ետեւէն հի­մնայատակ կործանած են հայոց հնադարեան մեհեան­ներն ու տաճարները, իւրա­ցու­ցած են անոնց ունեց­ուածքը, ար­ծաթն ու ոսկին մասամբ բաժնած են կարի­քաւոր ժո­ղո­վուրդին, իսկ ան­շարժ գոյքն ու հողային կալ­ուածները դարձուցած են սեփա­կա­նու­թիւնը հեթանո­սու­թեան փլատակներուն վրայ հաստատ­ուող եկեղեցիին։ Բացառ­ուած չէ, որ միաժամանակ իրագործուած են բռնաճնշումներ հեթանոսա­կան տաճար­ներուն ծառա­յող բազմաթիւ քրմուհիներուն եւ քուրմերուն[5], նաեւ հաւատացեալ ժողո­վուր­դին դէմ՝ բռնի կրօնափոխութեան եւ կիրառ­ուած մահապատիժներու փաստերով։

Անդրադառնալով հին Հայաստանի մէջ պետութիւն եւ եկեղեցի յարաբե­րութեան՝ ար­դէն սկիզբէն նկատելի է, որ եկեղեցին Տրդատ Գ. թագաւորի դարձի աւանդա­պատու­մով կ’աշխատի գերադաս դիրք մը ամրագրել պե­տական իշխանութեան նկատմամբ։ Հայաս­տանի մէջ քրիստոնէութեան պետական կրօն հռչակումէն իսկ այս մօտեցումը կը փորձէ ցոյց տալ, թէ պետութիւնը կ’ընդունի հայոց կաթողիկոսին գերակայութիւնը, այսինքն` հասարակութեան մէջ պետական իշխանու­թիւնը ստորադաս է եկեղեցւոյ հե­ղինա­կութենէն[6], որ ուղղակի շնորհուած է անոր աստուածային իրա­ւուն­քով։ Տրդատ Գ. հա­յոց պատմութեան հզօր եւ առ­ինքնող տիրակալնե­րէն մին եղած է, ուստի քրիստո­նէա­կան գաղա­փարախօսու­թեան ջատա­գովնե­րուն կողմէ զինք մեր մատենագրու­թեան, ման­րանկարչու­թեան կամ զա­նազան զարդաքանդակներուն մէջ իբրեւ գարշելի թագա­կիր վա­րազ մը կամ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի ոտքերուն առջեւ նուաստաբար խոնարհած եւ փոք­րակազմ կեր­պար մը նոյնիսկ կրօնախորհրդանշական ենթախորքով ներ­կայացնելը ուղղակի անընդունելի է։

Պետութիւն եւ եկեղեցի յարաբերութիւնը, որ Տրդատ Գ.-ի եւ Գրիգոր Լուսաւորիչի օրօք ներդաշնակ պատկեր մը ըլլալու տպաւորութիւնը կու տայ, միշտ ալ կարգա­ւո­րուած չէ եղած քրիստոնէու­թիւնը Հայաստան աշ­խարհի պետական կրօն հռչակած Ար­շա­կունինե­րուն օրով։ Հոգեւոր առաջ­նորդներու` հայոց թագաւորին նկատմամբ գերա­դաս հեղինա­կու­թիւն մը ձեռք բերելու նկրտումները ունեցած են վատ հետեւանքներ Տիրան թագա­ւորի եւ Յուսիկ Ա. Պարթեւ կաթողիկոսի, Արշակ Բ.-ի, Խադ եպիս­կո­պո­սի եւ Ներսէս Ա. Պար­թեւի, Պապ թագաւորի եւ նորէն Ներսէս Ա. Պարթեւի միջեւ։

Յատկանշական է Տիրան թագաւորի եւ Յուսիկ Ա. Պարթեւի միջեւ պա­տահած միջա­դէպը։ Թագաւորը երկար ժամանակ կը հանդուրժէր կաթո­ղիկոսին անհաշտ վարքա­գիծը, այնինչ վերջինս հետզհետէ կը կոշտացնէր իր վերաբերմունքը թագաւորին հանդէպ։ Երբ արքան, իշխան­ներով շրջա­պատուած, Մեծ Ծոփք գաւառի Բմաբեղ եկե­ղեցին կ’ուզէ մտնել, Յուսիկ կաթողիկոս կ’արգիլէ՝ ըսելով. «Չես արժանի, հի՞մ գաս, մի՛ գար ի ներքս»[7]։ Սա արդէն յստակ ոտնձգութիւն մըն էր պետական իշխանութեան դէմ։ Այնու­հետեւ Տի­րան թագաւոր, չհանդուրժելով իր անձին կամ քաղա­քական իշխա­նու­թեան դէմ ուղղուած անպատուութիւնը, նոյն եկեղեցիին մէջ բրա­ծեծով մահա­պատիժի ենթարկել կու տայ կաթողիկոսը։

Հայ իրականութեան մէջ պետութիւն եւ եկեղեցի յարաբերութեան առու­մով մասնաւոր նշանակութիւն ունի Վաչագան Գ. Բարեպաշտ թագաւորին նախաձեռնութեամբ գու­մար­ուած Աղուէնի ժողովը, որ տեղի ունեցած է Ե. դարու վերջը կամ Զ. դարու սկիզբը։ Վաչագան Գ. Բարեպաշտ, 484 թուա­կանի Նուար­սակի դաշնագրէն ետք, կը յաջողի Ար­ցախ-Ուտիք իշխանու­թիւնը յայտարարելու թագաւորութիւն եւ զայն ճանչցնել տալու պարսկա­կան արքունիքին։ Ար­դարեւ, այս շրջանին կը զուգադիպի թագաւորին Աղ­ուէն ամառանոցին մէջ աշխարհա­կաններէ եւ եկեղեցականներէ կազմուած կանոնադիր ժո­ղովի մը գումարումը, որ 21 կա­նոններ կը սահ­մանէ` մեր մատենագրութեան մէջ ծանօթ «Կա­նոնական սահ­մանադրութիւն» անու­նով։ Սոյնը կ’աւանդուի Է. դարու պատմիչ Մովսէս Կաղանկատ­ուեցիի «Պատ­մութիւն Աղուանից աշխարհի» աշխատութեան մէջ եւ, բնականա­բար, ներառուած է «Կանոնագիրք Հայոց»-ին մէջ եւ ունի հետեւեալ վեր­նագիրը. «Սահմանա­դրութիւն կանոնի Վաչագանայ Աղուանից արքայի եդեալ ի ժո­ղովն որ յԱղ­ուէնս եղեւ գլուխ ԻԱ»։

Այս ժողովի գումարման դրդապատճառը, որ բնութագրուած է վերոյիշեալ սահմանա­դրութեան յառաջաբանին մէջ, որո­շակի լոյս կը սփռէ պետական եւ եկեղե­ցական հեղի­նակու­թիւններուն միջեւ առկայ տա­րակարծութեան վրայ։ Ահաւասիկ, սոյնը կարգաւո­րելու նպատակով Վաչագան Գ. Բարե­պաշտ կը նախաձեռնէ այս ժողովին.

«Աղուանից արքայ Վաչագանի տարիներուն աշխարհականներու եւ եպիսկո­պոսներու, քահանաներու եւ քորեպիսկոպոսներու, ազնուա­կաններու եւ ռա­միկ­­ներու միջեւ բազմաթիւ հակառակութիւններ տեղի կ’ունենային։ Արքան կամե­ցաւ Աղուէնի մէջ գումարել բազմա­մարդ ժողով մը, որ կայացաւ մարերու[8] ամսոյն տասներեքին»[9]։

Արդարեւ, Աղուէնի ժողովը մեր պատմութեան մէջ իրականացած գուցէ առաջին նա­խաձեռնութիւններէն մին է, որ կը փորձէ «Կանոնական սահ­մանադրութեան» մը հիմ­քե­րու վրայ կարգաւորել պետութիւն եւ եկեղեցի փոխյարաբերութիւնը, աշխարհա­կան եւ հոգեւոր հեղինակութիւններուն միջեւ յառաջացած տարակարծութիւնները։ Այսու­հան­դերձ, այս ժողովին սահմանած 21 կանոնները տակաւին չեն արտացոլեր եկեղե­ցա­կանին հա­մեմատութեամբ պետական իշխանութեան առանձնայատուկ բնագաւառ­նե­րը, այլ աւելի շեշտը կը դնեն հոգեւոր կեանքի յարաբերութիւնները կար­գաւորելու իրո­ղութեան վրայ։

428 թուականին հայոց թագաւորութեան կործանումէն մինչեւ Բագրա­տունեաց թագա­ւորութեան կազմաւորումը, Հայ եկեղեցին ամբողջ չորս դար, թէպէտ օտար տիրապե­տութիւններու լուծին տակ, հայ նախարա­րական կամ իշխանական որոշ տուներու հետ կրցաւ պահել ազգին միաս­նականութիւնը։ 26 օգոստոս 885 թուականին, Շիրակաւանի մէջ Գէորգ Բ. Գառնեցի կաթողիկոս Աշոտ Ա. Բագրատունին կ’օծէ հայոց թագաւոր, որուն շնորհիւ կը վերականգնուի 428 թուականին կործանած հայոց թա­գաւորութիւնը:

Ինչքան ալ աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանութեանց ոլորտները տարբեր բնոյթ ունենա­յին, այնուամենայնիւ, անոնք ամուր թելերով կապուած էին իրարու եւ փոխադար­ձա­բար կը լրացնէին զիրար։ Զորօրինակ՝ դաւանա­բանական հարցերը թէեւ հոգեւոր ոլոր­տին կը պատկանէին, սակայն եւ այնպէս միաժամանակ կ’առնչուէին քաղաքական հարցե­րուն եւ կը տնօ­րինուէին ոչ միայն կաթողիկոսին, այլեւ իշխանաց իշխանին, հե­տագային՝ Բագ­րատունեաց թագաւորներուն կողմէ։ Հայ եւ Բիւզանդական եկեղեցի­նե­րու միու­թեան վերաբերեալ դաւանաբանական հարցերու ետին միշտ ալ առկայ եղած են Բիւ­զանդա­կան կայսրութեան ծաւալապաշտական նկըր­տումները, որոնց հակազդե­լու նպա­տակով Բագրատունի թագաւորներ միջամտած են դաւանաբանական վէճե­րուն՝ պաշտ­պանելով Հայ եկեղեցւոյ դիրքորոշումը։

Հայոց կաթողիկոսը իր կարգին անմասն չէր երկրի ներքին եւ արտաքին քաղաքական զարգացումներուն մասնակցելէ։ Ան թագաւորին անմիջա­կան եւ ազդեցիկ խորհրդա­տուներէն մին էր, եւ յաճախ անկէ լիազօրուած՝ միջնորդն էր իրարու դէմ գժտուած իշ­խանները հաշտեցնելու կամ անոնց կեդրոնախոյզ ձգտումները կանխար­գիլելու իմաս­տով[10]։

Դժբախտաբար, Հայոց այս շքեղ թագաւորութիւնը եւս` իր քաղաքամայր Անիի համ­բաւա­ւոր հազար ու մէկ եկեղեցիներով, հետզհետէ կը տրոհուի եւ ի վերջոյ կը կործանի 1045 թուա­կանին` Բիւզանդիոնի նենգ քաղաքա­կանութեան եւ ներքին դաւաճաններու՝ Վեստ Սարգիս Սիւնի իշխանի եւ Պետրոս Ա. Գետադարձ կաթողիկոսի հայրենադաւ գործ­ունէութեան հե­տեւանքով։

Եկեղեցի եւ պետութիւն փոխյարաբերութեան մասին հայ մատենագրու­թեան մէջ թերեւս ուղղակի եւ համակարգուած առաջին վկայութիւնները կը գտնենք ԺԲ. դարու ականաւոր մատենագիր Մխիթար վրդ. Գօշի 1184-ին խմբա­գրած «Դա­տաս­տանագիրք»-ին մէջ։

Հայոց թագաւորը երկրի լիիշխան տիրակալն է։ Ան օժտուած է քաղաքա­կան, ռազ­մա­կան, դատաիրաւական, նաեւ հոգեւոր-եկեղեցական լիազօ­րութիւններով։ Փաստ­օրէն` հայոց արքան բացարձակ միապետ է։ Մխի­թար Գօշ վերոնշեալ իր գիրքին հետեւեալ գլուխին մէջ, որուն գրաբար բնագիրը այսպէս կը հնչէ` «Վասն թա­գաւորաց դատաստանի եւ որք ընդ ձեռաց նոցա», կ’ըսէ.

«Թագաւոր տիրապէս Աստուած է եւ անունակիր միայն մարդիկ, ոչ ճշմարիտք»[11]։

Այսինքն՝ թագաւորը իր դատելու իրաւասութիւնը ուղղակի Աստուծմէ ունի, իսկ մարդիկ՝ Տիրոջ անունով միայն։ Ապա ան, անդրադառնալով թա­գաւորի եւ հայրապետի, այլ խօսքով՝ պետութիւն եւ եկեղեցի փոխյարա­բերու­թեան, կը շեշտէ.

«Արքայի սեղանին, հայրապետէն բացի, ոչ ոք նստի՝ առանց արքայի հրամանին։

Արքայի արքունիքը, հայրապետէն բացի, ոչ ոք նստի, իսկ արքան հայ­րապետի տա­նը չնստի՝ առանց հայրապետի հրամանին։

Չըլլայ որ քրիստոնեայ թագաւորը հարճեր պահէ, ինչպէս անօրէն ար­քաները կ’ը­նեն, որովհետեւ արքան իշխանութիւն ունի հայրապե­տին հետ բարձրանալու եկե­ղեցւոյ բեմը՝ Աստուծոյ առջեւ»[12]։

Հայոց թագաւորը նմանապէս կը համարուի Տիրոջ օծեալը, հետեւաբար` հայոց կա­թո­ղի­կոսին հետ իշխանութիւն ունի բարձրանալու սուրբ խորան եւ կանգնելու Տիրոջ առաջ[13]։

Մխիթար վրդ. Գօշի «Գիրք դատաստանի» ստեղծա¬գործութեան տիտղոսաթերթը,
ՄՄ 2593, 1դ, Երզնկա, 1303 թ.։

Մխիթար վրդ. Գօշի «Դատաստանագիրք»-ի կազմուելէն շուրջ 80 տարի ետք` 1265 թուականին, Սմբատ Սպարապետ, որ մեր մատենագրութեան մէջ ծանօթ է նաեւ «Գուն­դստաբլ» անունով, Հայկական Կիլիկիոյ միջավայ­րին համար կը խմբագրէ վերո­գրեալին համանման «Դատաստանագիրք» մը, ուր «Վասն թագաւորաց եւ որդոց նո­ցին» գլուխին մէջ նոյնպէս կը նշէ.

«Ի մօտ թագաւորի մի՛ իշխեսցէ ոք նստել, քաւել՝ թէ ինքն հրամայէ, եւ յիր սեղանն՝ քաւել՝ հայրապետն […] Չէ իրաւունք, որ թագաւորն անպսակ սիրողով կենայ, զի Աստուծոյ եւ հայրապետի օրինադրա­կից է»[14]։

Հոս յատկանշական է միջին հայերէնի «օրինադրակից» բառը, որ օրէնք­ներ հաստա­տելու կամ դնելու մէջ թագաւորին եւ կաթողիկոսին միջեւ հա­մահաւասար իշխանութիւն կ’ենթադրէ։

Հետաքրքրական է, որ թագաւորին քով պետական աւագանիէն՝ իշխան­ներէն առաջ կա­թողիկոսը նախապատիւ դիրք մը ունի, բայց պետական-քաղաքական ոլորտին մէջ համազօր չէ թագաւորին։ Բնականա­բար, այս­տեղ թագաւորին վերապահուած է գերա­դաս դիրք մը, նաեւ ան, որոշակի իմաստով, մասնաւոր դիրք ու ազդեցութիւն մը ունի Հայ եկեղեցւոյ հո­գեւոր կալուածէն ներս։

Արդարեւ, հայոց արքան կը տնօրինէ Հայոց աշխարհի՝ Մեծ Հայքի ներքին եւ արտաքին քաղաքական գործընթացը։ Հայոց արքային անձը միանշա­նակ կը համարուի սրբազան եւ անձեռնմխելի, քանի որ թագաւորը Աս­տուծմէ է կարգուած,– կը շարունակէ Մխի­թար Գօշ,– միայն Աստուծմէ կրնայ գահազրկուիլ կամ աքսորուիլ, որովհետեւ ան լիա­զօրուած է աստ­ուածային իրաւունքով, ուստի ան սովորական մարդոց կողմէ անձեռն­մխելի է, ինչպէս սոյնը ընդունուած էր Իսրայէլի մէջ.

«Թագաւորք կարգեալք յԱստուծոյ, որպէս Իսրայէլին, յԱստուծոյ բարձին եւ կամ աքսորեսցին»[15]։

Անդրադառնալով Կիլիկիոյ հայկական պետականութեան՝ պէտք է ըսել, որ կաթողի­կոսական աթոռը շատ աւելի շուտ տեղափոխուած էր Կիլիկիա, ուր Բագրատունեաց թագաւորութեան կործանումէն ետք` 1045 թուակա­նին, հայ ժողովուրդին կարեւոր մէկ հատուածը սկսած էր հետզհետէ բնա­կութիւն հաստատել այդ տարածաշրջանին մէջ։ Հայրապետական աթոռը արդէն 1062-ին փոխադրուած էր Դաւբլուր, ապա Ծամնդաւ, Շուղր, Ծովք եւ վերջապէս 1150-էն մինչեւ 1293 թուականը՝ Հռոմկլայ։

Կիլիկիոյ Հայոց թագաւոր՝ Լեւոն Ե․ Հեթումեան (1320 – 1342), դատավճիռ կայացնելու
կամ պետական հրահանգ տալու պահուն։ Յատկանշական է մանրանկարին վերի
ձախ անկիւնը երեւցող աստուածային Աջը, որ օրհնութիւն, ընդսմին՝ լիազօրութիւն կը շնորհէ թագաւորին։ Ձեռագիր 107, 1331 թ․ Կիլիկիա, ծաղկող՝ Սարգիս Պիծակ,
Մխիթարեան մատենադարան ձեռագրաց՝ Վենետիկ։

Տարակոյս չկայ, որ նաեւ այս շրջանին Հայ եկեղեցին իր կարեւոր նպաստը ունեցած է Կիլիկիոյ մէջ հայոց պետա­կանութեան կազմաւորման եւ ամ­րապնդման գործին մէջ։ 6 Յունուար 1198 թուականին, Սիսի Ս. Սոֆիա մայր տաճարին մէջ, ձեռամբ Գրիգոր Զ. Ապիրատ կաթո­ղիկոսի, հայոց թագաւոր կ’օծուի Ռուբինեան իշխաններէն Լեւոն Բ.-ը, եւ այսպէս հիմը կը դրուի Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան։

Ինչպէս նախկին ժամանակաշրջան­ներուն՝ հայոց թագաւորները կ’օծուէին կաթողի­կոսին կողմէ եւ այդ օծումին ընդմէջէն կ’ընդունէին իրենց բացար­ձակ իշխանութիւնը։ Այնպէս պիտի թուէր, որ այս փաստը ինքնին պետու­թիւն եւ եկեղեցի՝ աշխարհիկ-քա­ղաքական եւ հոգեւոր հեղինակութիւն­ներուն միջեւ դրական հաւասարակշիռ մը եւ լա­ւա­գոյն համագործակցու­թիւն մը պիտի ապահովէր ի նպաստ հայկական պետակա­նու­թեան հզօ­րացման։ Սակայն կաթողի­կոսական աթոռը 1193 թուականին Սիս փոխա­դրուելէն ետք, եկեղեցին հետզհետէ կը ներ­գրաւուի Կիլիկեան Հայաստանի վարչաքա­ղաքական ոլորտին մէջ։ Դաւանաբանա­կան քօղին տակ զարգա­ցող հայ-հռոմէական ռազմավարական ճնշումներուն բերումով անբարե­նպաստ յարաբերութիւններ կը յա­ռա­­ջանան հայկական պետական իշխա­նութեան եւ եկեղեցիին միջեւ։

Գրիգոր Ե. Քարավէժ կաթողիկոս ձեր­բակալուելով կը բանտարկուի Լեւոն Բ.-ի կողմէ Կոպիտառ ամրոցին մէջ. հուսկ անոր անշն­չացած մարմինը 1194 թուականին կը գտնուի նոյն ամրոցին ստորոտը՝ ժայռերուն վրայ, որուն համար ալ մեր եկեղեցւոյ պատմութեան մէջ ան Քարավէժ կը կոչ­ուի։ Հեթում Բ. Հռոմի Նիկողայոս Դ. պապի պա­հանջներուն ըն­դ­առաջելու եւ լատինադաւանութիւնը Հայ եկեղեցիէն ներս կենսագործե­լու նպա­տա­կով՝ կաթողիկոսական աթոռէ կը զրկէ Կոստանդին Բ. Պրոնագործ կաթո­ղիկոսը եւ բռնա­ճնշումներու ու աքսորի կ’ենթարկէ այն բոլոր եկեղեցա­կանները, որոնք կ’ընդ­դի­մանա­յին Հռոմէա­կան կաթոլիկ եկեղեցիին հետ միութեան ծրագրին։ Այս եւ նման փաս­տեր ցոյց կու տան, որ պետութիւն եւ եկեղեցի փոխյարաբերութիւնը հայ իրակա­նու­թեան մէջ նաեւ այս ժա­մա­նակաշրջանին օրինակարգուած չէ եղած։

Այս առնչութեամբ կարելի է ըսել, որ նման առաջին նախաձեռ­նութիւն մը 1184-ին կա­տա­րած է Մխիթար վրդ. Գօշ իր վերոյիշեալ «Գիրք դատաստա­նի» աշխատութեամբ, իսկ աւելի ուշ՝ 1265-ին, Սմբատ Սպարապետ՝ իր վերոգրեալ «Դատաստանա­գիրք»-ով։

Նշուած զոյգ աշխատութիւններուն պարագային պէտք է ընդգծել, որ անոնք պե­տու­թիւն եւ եկեղեցի փոխյարաբերութիւնները ամրագրող օրի­նակարգեր չեն, այլ պար­զապէս մինչ այդ ժառանգաբար ընդունուած սո­վորութիւններ, որոնք, հետա­գա­յին մշակուելով եւ համալրուելով, հայոց պետականութեան եւ եկեղեցիին միջեւ գո­յացած փո­խադարձ համաձայ­նութեամբ, կրնային ստանալ պաշտօնական բնոյթ եւ կենսագոր­ծում՝ պե­տական, եկեղեցական եւ հասարակական կեանքի հոլովոյթին մէջ։ Դժբախ­տա­բար, 1375 թուականին Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան կործանումին պատ­ճառով նման զարգացում մը տեղի չունեցաւ։ Իսկ պե­տականութեան դարաւոր բացա­կայու­թեան պատճառով պետութիւն եւ եկեղեցի փոխյարաբերութեանց վերաբերեալ օրինա­կարգ մը ստեղծելու մասին մտածելն իսկ, այս պարագային, անիմաստ է։

Գիրք անուանեալ «Որոգայթ փառաց», հրտ․ Յակոբ Շահմիրեան, Մատրաս, 1773 թ․։

Հայոց պատմութեան համար կարեւորագոյն փաստ մը կը ներկայացնէ ԺԸ. դարուն Հայաստանի ազատագրութեան Մատրասի խմբակին մշա­կած սահմանադրական նա­խագիծը, որ շարադրած է Շահմիր Շահմիր­եան, ապա Մատ­րասի մէջ զայն «Որոգայթ փառաց» վերանգրով հրատա­րակած է իր որդին՝ Յակոբ Շահ­միրեանը տիտղոսաթեր­թին վրայ նշուած 1773 թուա­կանին[16]։ Ի դէպ, այս տարի Շահմիր Շահմիրեանի ծննդեան 300, իսկ «Որո­գայթ փառաց»-ի տպագրութեան 250-ամեակն է։ Արդարեւ, այս գիրքին Բ. մասը 521 յօդուածներէ կազմուած սահ­մա­նադրութիւն մըն է ազատագրուած Հայաստանը կառա­վարելու վերաբեր­եալ։ Խիստ հետա­քրքրական է, որ առկայ սահ­մանադրութեան մէջ, տակա­ւին այդ ժամա­նա­կաշրջա­նին, առաջարկուած պետական-կառավարական վարչաձեւը խոր­հրդարա­նա­կան է, եւ կառավարութիւնը կը գտնուի «Հայոց տան»,  այս­ինքն` խորհրդարանի վերա­հսկողու­թեան ներքոյ։

Օրէնքին գերակայութիւնը հասարակութեան մէջ կը հանդիսանայ իւրա­քանչիւր անհատի արդար եւ ազատ կեանքի երաշխիքը։ Ազգին բոլոր զա­ւակները, նաեւ ղե­կավարներն ու մեծամեծները հաւասարապէս ենթակայ են անոր։ Օրէնքէն վեր ոչ ոք ըլլալու սկզբուն­քին կիրառումը հասարակա­կան կեանքին մէջ բոլոր տեսակի չա­րաշահումները կան­խարգիլելու միակ միջոցն է։ Պետութիւնը անջատ է եկեղեցիէն եւ հասարակական կեան­քի շատ մը բնագաւառներ,­ ինչպէս օրինակ՝ ուսումը, կը վերաբերին պետա­կան իրաւասութեան։ Մարդու եւ Աստուծոյ միջեւ գոյութիւն ունի միայն մէկ իշխանութիւն, որ օրէնքն է, որուն ենթակայ պէտք է ըլլայ նաեւ եկեղե­ցին։

Երբ 1828 թուականին Արեւելեան Հայաստանը, պարսկական գերիշխա­նութենէն ազա­տագրուելով, կը միացուի Ռուսական կայսրութեան, ցարական իշխանութիւնները կ’ո­րոշեն Հայ եկեղեցիին համար մշակել վարչակազմակերպչական կանոնագրութիւն մը, որուն միջոցաւ կարելի պիտի ըլլար հոգեւոր-եկեղեցական գործերով ղեկավարել Հայ եկեղեցին։ Այս կանոնագրութիւնը, որ 1836 թուականին վաւերացուց ցարական կառա­վարութիւնը, ռուսերէնով կոչուեցաւ «Պոլոժենիա», իսկ հայերէնի թարգմանուելով ստացաւ «Հայ-Գրի­գոր­եան եկեղեցւոյ կանոնադրու­թիւն» պաշտօնական անունը։ Թիւրիմացութիւն պի­տի ըլլար կարծել, թէ սոյնը պետութիւն եւ եկեղեցի փոխյարաբերութիւնները կարգա­ւորող կանոնա­կարգ մըն է։ Ընդհակառակը, ան` 10 գլուխներու մէջ ամփոփուած իր 141 յօդ­ուածներով, եկեղեցիին կը վերապահէր միայն հոգեւոր ծառայութիւն­ներու եւ եկեղե­ցական հաստատութիւններու ղեկավարման գործ­ընթացը, եւ հոն հաստատուած «Սի­նոտ»-ին միջոցով ցարական կառավա­րութիւնը կը վերահսկէր եկեղեցւոյ վերնախաւին կողմէ առնուած որեւէ որոշում։ Բաց աստի` կաթողիկոսական ընտրութիւննե­րուն առթիւ ցարին պիտի ներկայացուէին երկու թեկնածուներու անուններ, որոնցմէ մէկուն վաւե­րացումը` իբրեւ ամենայն հայոց կաթողիկոս, ամբողջութեամբ կը վերա­պա­հուէր իր բացարձակ գերիշխանութեան։ Սոյնը կոպիտ խախ­տում մըն էր Հայ եկեղեցւոյ աւանդական սկզբունքներուն եւ ժողովրդա­վարական կանոններուն։ Այնուամենայնիւ, այսպէս ղեկավարուեցաւ Հայ եկեղեցին մինչեւ Արեւելեան Հայաստանի մէջ խորհրդա­յին կարգերու հաս­տատումը 1920 թուականին, իսկ 2 փետրուար 1922-ին հաստա­տուած Խորհրդային Հայաստանի նոր սահմանադրութեան համաձայն՝ եկեղեցին պե­տութենէն բաժնուեցաւ, եւ մինչ այդ եկեղեցիին տնօրինութեան տակ գտնուող կա­լուածային, ու­սումնական եւ քաղաքացիական գործերը եւ անոնց ղեկա­վարումը են­թար­կուեցան պե­տական մարմիններու իրաւասու­թեան։

Անդրադառնալով հայ մտաւորականներու կողմէ 1860 թուականին Կ.Պոլսոյ մէջ պատ­րաստուած «Ազգային սահմանադրութիւն հայոց»-ին, որ երեք տարի ուշացումով, նաեւ էական կրճատումներով 17 մարտ 1863-ին վաւերացուեցաւ օսմանեան կառա­վարու­թենէն՝ անուանուելով «Նիզա­մանամէի Միլլէթի Էրմէնիան», այսինքն` «Հայ ազգի կանոնա­դրութիւն», ընդ­ամէնը արեւմտահայերու կրօնահամայնքային կեանքը կարգա­ւո­րող կա­նոնագրութիւն մըն էր, ուստի բոլորովին հեռու էր պետութիւն եւ եկե­ղեցի յարաբե­րութիւնը սահմանող օրէնսդրութիւն մը ըլլալու յաւակնութե­նէն։

28 մայիս 1918 թուականին հիմ­նադրուած Հայաստանի Ա. Հանրապետու­թիւնը, կանգ­նած գոյութենական, տնտեսական ու քաղաքական ծանրա­գոյն մարտահրաւէր­ներու դիմաց, բոլորովին հնարաւորութիւն չունեցաւ մշակելու ա­ռանձին սահմանա­դրութիւն մը, այլ մինչեւ իր կարճատեւ գո­յութեան վախճանը՝ 1920 թ., պետութեան ղե­կավարները ստիպուած եղան որոշ փոփոխութիւններով կիրառելու «Ռուսական կայս­րութեան հա­ւաք օրինաց»-ը։

Արդէն ակնարկուեցաւ, որ Հայաստանի մէջ խորհրդային կարգերու հաս­տատումով եւ 1922-ին ընդունուած սահմանադրութեամբ Հայ եկեղեցին ոչ միայն խորհրդային իշխա­նութենէն բաժնուած յայտարարուեցաւ, այլեւ անաստուածութեան գաղափարախօսու­թեան մեկնարկած հակակրօնա­կան քաղաքականու­թեան հետեւանքով ան ենթարկ­ուե­ցաւ դաժան հալա­ծանքներու։ Մինչեւ 1937 թուականի վերջը, Խորհրդային Հայաս­տա­նի տարածքին փակուեցաւ շուրջ 800 եկեղեցի, իսկ միայն 1930-1938 թուա­կաննե­րուն բռնադատուեցան 164 եկեղեցականներ, որոնցմէ կէսէն աւելին՝ շուրջ 91 հոգի, դա­տա­պարտուեցան գնդակահարութեան մահապատիժին։ Չեկայի գործակալներուն ձեռ­քով խեղդամահ կ’ըլլայ Խորէն Ա. Մուրատ­բէկեան կաթողիկոսը։ 4 Օգոստոս 1938 թուա­կա­նին Հայաստանի Կոմու­նիստա­կան կուսակցութեան Կեդրոնական կոմիտէն կ’որոշէ փա­կել Ս. Էջ­միա­ծինը եւ վերացնել Ամենայն հայոց կաթողիկոսու­թիւնը։ Միայն վե­րա­հաս Բ. Համաշ­խարհային պատերազմին ստեղծած իրադրութեան փոփո­խութեան պատ­ճառով կը կան­խարգիլուի այդ չարաբաստիկ որոշ­ումին կենսա­գործումը։

1945-էն ետք, երբ ամբողջ Խորհրդային Միութեան մէջ եկեղեցիին հանդէպ կը դրսեւորուի հանդուրժո­ղականութեան որոշակի ոգի մը, նաեւ Հայաս­տանի մէջ կը հաստատուի «Կառավարութեան առընթեր եկե­ղեցական գործերու խորհուրդ» մը, որուն կը տրուի խորհրդային կա­ռավարութեան եւ եկե­ղեցիին միջեւ կապ պահպանելու լիազօրութիւն, չըսելու համար եկե­ղեցիին արդէն իսկ սահ­մանափակ գործունէութիւնը վե­րահսկելու նպա­տակ։

1991 թուականին` խորհրդային կարգերու փլուզումէն ետք, նորանկախ Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութիւնը ժողովրդային հանրա­քուէով 5 Յուլիս 1995 թուա­կա­նին կ’ընդունի նոր ազգային սահմանա­դրութիւն մը։ Մինչեւ 2015 թուականը, սոյն սահմանադրութիւնը կ’ունենայ երկու փոփոխութիւն։ ՀՀ սահմանադրութեան 1995 թուականի տարբերա­կը Հայ եկեղեցւոյ մասին առանձին յօդուածներ չի պարունակեր, այլ կայ միայն յօդուած մը խղճի ազատութեան եւ կրօնի մասին, որ կը նշէ.

«Իւրաքանչիւր ոք ունի մտքի, խղճի եւ դաւանանքի ազատութեան իրաւունք: Կրօնի եւ համոզմունքների արտայայտման ազատութիւ­նը կարող է սահմանա­փակուել միայն օրէնքով` Սահմանադրութեան 45 յօդուածում նախատեսուած հիմ­քերով»[17]։

Մէկ խօսքով՝ սահմանադրութեան 1995-ի տարբերակին մէջ պետութիւն եւ եկեղեցի փոխյարաբերութեան վերաբերեալ յօդուած գոյութիւն չունի։ Վե­րոգրեալ յօդուածը այլ կրօնական կազմակերպութիւններու շարքին նաեւ Հայ եկեղեցիին անուղղակի կու տայ գոյութիւն ունենալու եւ գործունէու­թիւն ծաւալելու արտօնութիւն՝ խղճի եւ դաւա­նան­քի ազատութեան իրա­ւունքի սահմաններուն մէջ։

2005 թուականի սահմանադրութեան փոփոխութիւններուն մէջ կը նշուի.

«Հայաստանի Հանրապետութիւնում եկեղեցին անջատ է պետութիւ­նից:

Հայաստանի Հանրապետութիւնը ճանաչում է Հայաստանեայց առա­քելական սուրբ եկեղեցու՝ որպէս ազգային եկեղեցու բացառիկ առա­քելութիւնը հայ ժո­ղովրդի հոգեւոր կեանքում, նրա ազգային մշակոյ­թի զարգացման եւ ազգային ինք­նութեան պահպանման գործում:

Հայաստանի Հանրապետութիւնում երաշխաւորւում է օրէնքով սահ­մանուած կարգով գործող բոլոր կրօնական կազմակերպութիւնների գործունէութեան ա­զա­տութիւնը:

Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հայաստանեայց առաքելական սուրբ եկե­ղե­ցու յարաբերութիւնները կարող են կարգաւորուել օրէն­քով»[18]:

Իսկ 2015 թուականի եւ այսօր ալ գործող սահմանադրութեան 17-րդ` «Պետութիւ­նը եւ կրօնական կազմակերպութիւնները» խորագրով  յօդուա­ծը կ’ամ­րագրէ.

«1. Հայաստանի Հանրապետութիւնում երաշխաւորւում է կրօնա­կան կազմա­կերպութիւնների գործունէութեան ազատութիւնը:

1. 2. Կրօնական կազմակերպութիւններն անջատ են պետութիւնից»[19]։

Ինչպէս նախորդին մէջ, վերոգրեալ այս երկրորդ յօդուածով Հայ եկեղեցին եւս, որպէս կրօնական կազմակեր­պութիւն մը, անջատ կը նկատուի պե­տութենէն։

Սակայն պէտք է հարց տալ, թէ ի՞նչ կը նշանակէ վերոգրեալ «Կրօնական կազմա­կեր­պու­թիւններն անջատ են պետութիւնից» սկզբունքը, ընդսմին՝ պետութիւն եւ եկեղեցի տա­րանջատ­ման դրոյթը։ Նախ՝ որ ՀՀ քաղաքա­ցիները կրնան ազատօրէն դաւանիլ իրենց հա­ւատքը՝ առանց սահմանա­փակուելու այն փաստով, թէ անոնք ո՞ր կրօնին կամ եկեղե­ցական յարան­ուանութեան կը պատկանին։ Ոչ մէկ կրօնական կազմակերպու­թեան իրա­ւունք կը վերապահուի բռնութիւն կիրառելով ՀՀ քաղաքացիներէն որեւէ մէկուն պարտադրել դաւանելու համար իր սեփական կրօնը, կամ կրօնա­փոխութեան, այլապէս՝ դաւա­նափոխութեան պարագային զայն ենթարկել հալածանքի։

Այսպէս, պետութիւնը առկայ սահմանադրութեամբ ինքզինք կը պարտա­ւորեցնէ չէզոք կեցուածք որդեգրելու Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ գոյութիւն ունեցող կրօնա­կան բոլոր կազմակերպութիւններուն նկատ­մամբ եւ ինքզինք չնոյնացնել անոնցմէ որեւէ մէկուն հետ։ Այնուամենայ­նիւ, պետութիւն եւ կրօն կամ, մեր պարագային, պե­տութիւն եւ եկեղեցի սահ­մանադրական տարանջատումը, այլապէս՝ պետութեան «չէ­զոք» վերաբե­րումը հանդէպ եկեղեցիին, չի նշանակեր, թէ պետութիւնը կը մերժէ կամ անտարբեր կը գտնուի Հայաստանի մէջ առկայ կրօնական կազմակերպու­թիւններուն կամ եկեղեցի­ներուն նկատմամբ։ Այս «չէզոք»-ութիւնը կամ պետութիւն եւ եկեղեցի իրարմէ «անջատ» ըլլալու օրէնքը խորքին մէջ «օժանդակող չէզոք»-ութիւն մըն է, մաս­նաւորաբար` Հայց. առաք. սուրբ եկեղեցիին հանդէպ պետու­թեան ցուցաբերած լիար­ժէք յանձնառութեամբ, որ կ’արտայայտուի «Հայաս­տանեայց առաքելական սուրբ եկե­ղեցին» առանձին խորագիրը կրող 18-րդ յօդուածի առաջին համարին մէջ.

«1. Հայաստանի Հանրապետութիւնը ճանաչում է Հայաստանեայց ա­ռաքելական սուրբ եկեղեցու՝ որպէս ազգային եկեղեցու բացառիկ առա­քելութիւնը հայ ժո­ղովրդի հոգեւոր կեանքում, նրա ազգային մշակոյթի զարգացման եւ ազգային ինք­նութեան պահպանման գործում»[20]:

Այնպէս կը թուի, որ այս առնչութեամբ պետութեան եւ եկեղեցիին միջեւ փոխադարձ համաձայնութիւն մը գոյութիւն ունի, որ դրականապէս կը գործադրուի, զորօրինակ` կրթութեան եւ մշակոյթի պահպանման մարզէն ներս, դպրոցներու մէջ Հայ եկեղեցւոյ պատմու­թեան դասաւանդման[21], նա­եւ Երեւանի պետական համալսարանի յարկին տակ աստուա­ծաբա­նական ֆակուլտետի գիտական գործունէութեան իրականացումով։ Թէ­պէտ նշուած օրինակները Հայց. առաք. սուրբ եկեղեցիին հոգեւոր-բարոյական վերա­հսկո­ղու­թեան տակ կը գտնուին, սակայն, ի վերջոյ, պետութիւնն է, որ կ’ապահովէ այդ առար­կաները դասաւանդող ուսուցիչներուն ամսավճարը։ Բաց աստի` պատմական որոշ ե­կե­ղե­ցիներ վերա­նորոգելու հարցը նմանա­պէս պետութեան ստանձնած պատասխանա­տւու­թիւններու ծիրին մէջ կը մտնէ[22]։ Իսկ նորակառոյց եկեղեցիներու կամ Մայր Աթոռի նիւ­թական յանձ­նառութեամբ, այլապէս` բարերարներու օժանդակութեամբ վերանո­րոգ­ուող եկեղեցիներու պարագային նորէն պետութիւնն է, որ կու տայ հա­մա­պա­տաս­խան արտօ­նութիւնը։

Առանձնապէս հետաքրքրութիւն կը ներկայացնէ վերոգրեալ յօդուածին երկրորդ հա­մա­­րը այն իմաս­տով, որ կ’անդրադառնայ պետութիւն եւ Հայց. առաք. սուրբ եկեղեցի յարա­բերութիւնները կարգաւորող օրէնքին.

«2. Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հայաստանեայց առաքելական սուրբ եկե­ղեցու յարաբերութիւնները կարող են կարգաւորուել օրէն­քով»[23]:

Ի դէպ, հարց պէտք է տալ, թէ ի վերջոյ խօսքը ո՞ր օրէնքի մասին է, ո՞ր օրէնքն է, որ կրնայ կար­գաւորել Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հայց. առաք. սուրբ եկե­ղեցւոյ յարաբերութիւն­ները։ Կա՞յ արդեօք այդպիսի օրէնք մը։ ՀՀ սահմանադրութիւնը այս մասին ոչինչ կը բնորոշէ։ Այլ խօս­քով՝ սահմանուած չէ օրէնք մը, որ կը ճշդէ պետութիւն եւ եկեղեցի յարա­բերութեան ձեւաչափերն ու գործընթացը։

Այս ուղղութեամբ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի որոշումով եւ Գա­րեգին Բ. կա­թողիկոսի գործակցութեամբ` 3 մայիս 2019 թուականին կը կայանայ աշխատան­քային մասնաւոր յանձնա­խումբի մը առաջին նիստը՝ կարգաւորելու համար պե­տու­թիւն եւ եկեղեցի փոխյարաբե­րութիւնները։ «Հրապարակ» թերթը այս մասին կը հա­ղորդէ.

«Յունուարի 29-ին հրապարակուեց ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեա­նի որո­շու­մը, որով ստեղծւում է աշխատանքային խումբ՝ կարգա­ւորելու համար պետու­թեան եւ Հայ առա­քելական եկեղեցու միջեւ յարաբերութիւններում առաջ եկած խնդիրները։ Որոշման մէջ մաս­նաւորապէս ասւում է. «Ղեկավարուելով «Կառա­վարութեան կա­ռուց­ուածքի եւ գործունէութեան մասին» Հայաստանի Հանրա­պե­­տութեան օրէնքի 7-րդ յօդուածի 16-րդ մասով՝ ստեղծել Հայաստանի Հան­րա­պե­տութեան եւ Հայաստանեայց առաքելական սուրբ եկեղե­ցու յարաբե­րու­թիւննե­րին առնչուող հարցերով աշխատանքային խումբ եւ հաստատել դրա ան­հատական կազմը՝ համաձայն յաւել­ուածի»:

Մայր Աթոռը, ի դէմս իր խօսնակ Վահրամ քահանայ Մելիքեանի, արդէն հասցրել է ող­ջունել այդ յանձնաժողովի ստեղծումը` հետեւ­եալ յայտարա­րու­թեամբ. «Ող­ջունելի է ՀՀ իշխանութիւնների յանձ­նառութիւնը Ազգային եկեղե­ցու առջեւ ծառացած հարցերին լուծում­ներ գտնելու հարցում յանուն մեր ազ­գա­յին ու հոգեւոր զարթօնքի։ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի հրամանով յու­նուարի 29-ին ստեղծուած աշխատանքային խումբը ձեւաւորուել է Ամենայն հա­յոց կաթողի­կոսի եւ ՀՀ վարչապետի քննարկումների արդիւն­քում` փո­խադարձ համաձայ­նութեամբ։ Վստահ ենք, խմբի աշխատանքը, Աստծոյ կամօք, կը նպաս­տի եկեղեցի-պետութիւն յարաբերութիւն­ների առաւել արդիւնաւէտ ծա­ռա­­յեցմանը մեր հայրենիքի եւ աշ­խարհասփիւռ ժողովրդի շահերին»[24]։

Սոյն յայտարարութեան առնչութեամբ «Հրապարակ» թերթը կը նշէ.

«Առաւել ստանդարտ եւ ոչինչ չասող յայտարարութիւն երեւի թէ դժուար կը լինէր պատկերացնել»[25]։

Արդարեւ, ի՞նչ արդիւնքներու հասաւ այս յանձնաժողովը, կամ Հայաստա­նի Հանրապե­տութեան եւ Հայաստանեայց առաքելական սուրբ եկեղեցիին յարաբերութիւններուն առնչուող հարցերով ան ինչպիսի՞ օրինակարգ մը կրցաւ ապահովել՝ դժուար է ըսել։ Այսօր մէկ իրողութիւն կարելի է հաս­տատել, որ պետութիւն եւ եկեղեցի փոխյա­րաբերու­թիւն­ները, նաեւ գոր­ծակցութիւնը կը գտնուին ամենավատ եւ լարուած վի­ճա­կի մը մէջ։ Դժբախտաբար, Հայաստանի մէջ ստեղծուած արտաքին եւ ներքաղաքա­կան պա­ռակտուած կացութիւնը եւ Արցախ­եան Բ. պատերազմին չարա­բաստիկ աղէտը միան­գամայն չնպաստեցին պետութիւն եւ եկեղեցի յարա­բերութիւններու կայացման, այլ ընդ­հակառակը՝ ստեղծեցին խիստ լար­ուած, չըսելու համար «թշնամական» իրա­վիճակ մը։

Պարագան ի՛նչ ալ ըլլար, արդեօ՞ք կաթողիկոսը Արցախեան 44-օրեայ պա­տերազմին վերջ դրած զինադադարէն գրեթէ ամիս մը ետք՝ 8 դեկտեմ­բեր 2020 թուականին, պէտք է պահանջէր ՀՀ վարչապետին հրաժարա­կանը։ Մի՞թէ ան ունի նման իրաւալիազօրութիւն մը, որ արձանագրուած է ՀՀ սահմանադրութեան կամ թէկուզ եկեղեցա­կան որեւէ կանոնագիրքի մը մէջ։ Ըսել, թէ հայրենիքի եւ հայ ժողովուրդի գոյութեան վերաբերող հար­ցեր եկեղեցիին եւ անոր ընդ­մէջէն եկեղեցւոյ վերնախաւին կամ ուղղակի կաթողիկոսին ալ կը վերաբերին՝ բաւարար չէ։ Նման պատասխանատու քայլ մը պէտք է անպայման օրի­նական հիմք ունենայ, որուն համար գո­յութիւն ունին ՀՀ նա­խագահ, Հայաստանի Ազ­գային ժողով, ժողովրդա­վա­րական կար­գեր, ընտ­րութիւն կազմակերպելու եւ ատոր միջոցաւ Հայաս­տանի քաղա­քացինե­րուն կամքը արտայայտելու օրինակարգ եւ այլն։ Հարց պէտք է տալ՝ Հա­յաստան կը ներկայացնէ բաց­արձակ միապետութի՞ւն մը, կրօնապետու­թի՞ւն մը, թէ, – իր բոլոր թերու­թիւններով հանդերձ,– սահ­մանադրական պետութիւն մը։ Կը կասկածիմ, եթէ եկեղեցին հոգեւոր-բա­րո­յական ոլորտէն բա­ցի` իրաւա­սութիւնը ունե­նայ վերոնշեալ օրինաչա­փու­թենէն վեր ինք­զինքին վերա­պահելու զուտ քա­ղաքական հանգամանք ունեցող լիա­զօ­րութիւն մը։

Եկեղեցիին հեղինակութիւնը միանշանակ հոգեւոր-բարոյա­կան հանգա­մանք ունի՝ «սէր սերմանելու հոն, ուր ատելութիւն կայ, ներում շնորհելու հոն, ուր վիրաւորանք կայ, միու­թիւն բերելու հոն, ուր տարակարծութիւն կայ, ճշմարտութիւն բացայայտելու հոն, ուր սխալ կայ, հաւատք ներշնչելու հոն, ուր կասկած կայ, յոյս տալու հոն, ուր յուսահա­տութիւնը կ’ընկճէ, լոյս սփռելու հոն, ուր խաւարը կ’իշխէ, մխիթարութիւն բերելու հոն, ուր տրտմութիւնը արցունք կը քամէ»։

Եկեղեցին կուսակցութիւն մը չէ, որ կողմ բռնէ։ Կաթողիկոսը զգուշ պէտք է ըլլայ կամայ թէ ակամայ դառնալու կուսակցապետ մը։ Կա­թողիկոսին առաջին եւ կարեւորագոյն յատկանիշը իր հայկազուն հօտին հոգեւոր հայր ըլլալն է, անոր համար ալ ան կը կոչուի «հայրապետ»։ «Հայր» եւ «պետ» գոյականներէն կազմուած այս բառա­կապակցութիւնը պէտք չէ սահմանա­փակել լոկ եկեղեցական հայրերուն պետը ըլլալու դրութեամբ, այլ բոլոր այն հա­ւատացեալնե­րուն, որոնք անդամ կը նկա­տուին Հայց. առաք. սուրբ եկեղեցիին։ Այլա­պէս ան կը կորսնցնէ իր զաւակ­ներուն միջեւ հօր մը հաշ­տարար դերակատարութիւնը եւ ազգին կողմէ իրեն վստահուած արժա­նահաւատ բարձրագոյն հեղինակութիւնը։

Այսօրուան վիճակով, մեր շատ մը պակասներու կարգին, կարեւորագոյն­ներէն մին՝ ար­ժանահաւատ հեղինակութեան մը հաշտարար գործին եւ պատկառազդու խօսքին էա­կան կարիքն ունէինք, ներքաղաքական պա­ռակտուած եւ հակոտնեայ կիրքերէ հրկիզ­ուած դաշտին վրայ հայրական սէր եւ գուրգուրանք ցօղելու։ Այս առնչութեամբ ինչքան յատկանշական է, որ Հռոմէական կաթողիկէ եկեղեցւոյ քահանայապետին՝ Հռոմի պա­պին բարձրագոյն տիտղոսը՝ «pontifex maximus» է, որ բառին բուն իմաստով ոչ այլ ինչ՝ քան գերազանցապէս «ամենամեծ կամուրջ ստեղծող» կամ «ամե­նամեծ կամուրջ կա­ռուցող» կը նշանակէ։ Իւրաքանչիւր ճշմարիտ հոգեւո­րական իր ծառայական առաքե­լու­թեան մէջ պէտք է, որ այս կոչումը կրէ, որպէս մարդկային յարաբերութիւններու մէջ կամուրջ կառուցող, հեռաւո­րութիւններ իրարու մօտեցնող, տարաբնոյթ բազմա­զա­նութիւններուն եւ այլազանութիւններուն մէջ միութիւն եւ ներդաշնակութիւն ստեղ­ծող։ Ներ­կայ ժամանակներու մեր իրականութեան մէջ այս կարեւորագոյն բացը լրացնելու հանգա­մանքն ու պատասխանատւութիւնը Ամենայն հայոց կա­թողիկոսին վերապա­հուած էր, իբրեւ անկողմնակալ եւ կուսակցական հատուածականութիւններէ վեր՝ հաղորդակցութիւն եւ միութիւն ստեղծող հոգեւոր-բարոյական հեղինակութիւն մը։ Դժբախտաբար, ան կորսնցուց այս բախտորոշ առիթը՝ առաւել քան սնանկացնելով եկե­ղեցիին քրիստո­նէական առաքելութեան եւ ծառայական հեղինա­կութեան դարաւոր կալ­ուածը։

Պետութիւն եւ եկեղեցի յարաբերութիւնները կարգաւորելու հարցով նաեւ պէտք է նկատի ունենալ այն կարեւորագոյն հիմնախնդիրներէն մէկը, որ բոլոր կրօնական կազ­մակերպութիւններն ու եկեղեցիները առանց բացա­ռութեան, ներառեալ Հայց. առաք. սուրբ եկեղեցին, պէտք է անպայման ներգրաւուին հարկային դաշտին մէջ։ Սակայն սոյնը ծաւալուն եւ առան­ձին նիւթ մըն է, որուն հանդէպ այլազան մօտեցումներ ցու­ցա­բերած են պետական մարմիններն ու եկեղեցին, եւ այս նիւթին շուրջ լայնօրէն անդ­րադարձած է հայ մամուլը։ Բայց եւ այնպէս առկայ հիմնախնդիրը ցայսօր կարգա­ւո­րուած չէ, եւ այս ալ մեր շատ մը անորոշութիւններու շարքին վերջնական հանգու­ցա­լուծումի մը կը կարօտի։

Յաւարտ բանիս, կ’արժէ այստեղ անգամ մը եւս տալ հարցումը. ինչպէ՞ս է կարգաւո­րուած Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հայց. առաք. սուրբ եկեղեցիին միջեւ փոխ­յարաբերու­թիւնը։ Փաստօրէն` պետութիւնը եւ եկե­ղեցին, ըստ ՀՀ սահմանադրութեան, իրարմէ ան­ջատ են։ Պետութիւնը կը ճանչնայ Հայ եկեղեցիին ու­նեցած բացառիկ առա­քելութիւնը հայ ժողո­վուրդի հոգեւոր կեանքին, առանձնապէս անոր դերակատա­րու­թիւնը ազ­գային մշակոյթի զարգացման եւ ազգային ինքնութեան պահպանման գոր­ծին մէջ, սակայն ցայսօր տակաւին ամենեւին ճշդուած չէ, թէ ի՞նչ օրինա­կարգով կամ ո՞ր օրէնքով կը կարգաւորուին Հայաստանի Հանրապետու­թեան եւ Հայ եկեղեցիին միջեւ յարաբերու­թիւնները։

[1] Հմմտ. Ղկ. Ի, 25։

[2] Հմմտ. Հռոմ. ԺԳ, 1‒3։

[3] Տե՛ս Յայտ. Յովհ. ԺԳ. 1‒18։

[4] Հմմտ. Գործք Ե, 29։

[5] Քուրմերուն մէկ մասը սպաննուած է, ուրիշ մաս մը փախած է Հայաստանէն, երրորդ մաս մըն ալ քրիս­տոնէութիւնը ընդունած է: Ագաթանգեղոս իր «Հայոց պատմութեան» մէջ լայն տեղ տրամադրած է յօ­ժարակամ հաւատափոխութիւններուն, Ս. Գրիգոր Լուսա­ւորիչի քարոզչական անդուլ գոր­ծունէու­թեան շնորհիւ հեթանոս հաւատացեալ բազմու­թիւններու, քուրմերու եւ անոնց որ­դի­ներու քրիստոնէու­թեան դարձին, ինչպէս նաեւ քահանայական ձեռնադրու­թեան, ընդ­հուպ մինչեւ եպիսկոպոսներու օծման նկա­րա­գրութիւններուն։ Գրեթէ բացա­ռութիւններ են բռնի հաւատափոխութեան համար մահ­ուան սպառ­նալիքի պարա­գաները, որոնք աւելի կը վերագրուին Տրդատ Գ. թագաւորին, թէ «Մեծա­սաստ իշխանու­թեամբ հրաման տուաւ այն կողմերու սատանայակուր եւ դիւամոլ ազգերուն՝ թօթա­փել ու ազա­տիլ ունայն, հինցած սնո­տիապաշտութենէն եւ հնա­զանդիլ Քրիստոսի ծա­ռայութեան […] լուծին» (հմմտ. Ագաթանգեղոս, «Պատմութիւն Հայոց», «Մատենագիրք Հայոց», Բ. հատ., Ե. դար, Անթիլիաս-Լի­բանան, 2003, էջ 1680)։ Իսկ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ՝ «Այ­նու­հետեւ չէր ապաւիներ թա­գաւորի ահին ու սաստին՝ ամէնքին հնազան­դեցնելու համար» (նոյնը, էջ 1681)։ Բայց անդրադառնալով Վահէվանեան մեհեաննե­րու կործան­ման վերո­գրեալ պարա­գաներուն՝ Ագաթանգեղոս կը խոստովանի, թէ «Այդտեղ գտնուող եւ քրմութեան ծառայող մարդոցմէ շատեր կո­տորուեցան, անոնց ոսկորները անհետ եղան» (նոյնը, էջ 1692–1693)։

[6] Տրդատ Գ.-ի դարձին աւանդապատումը, ապա Տիրան թագաւորին եւ Յուսիկ կաթողիկոսին միջեւ տեղի ունեցած բախումները՝ հայոց պետականութեան նկատմամբ եկեղեցիին գերադասութեան ձգտում­նե­րուն վերաբերեալ պերճախօս վկայութիւններէն են։

[7] Հմմտ. Փաւստոս Բիւզանդ, «Պատմութիւն Հայոց», Վենետիկ, 1832, էջ 32։

[8] Հայոց 10-րդ ամիս (մայիս 2­-էն յունիս 5)։

[9] «Կանոնագիրք Հայոց», աշխ. Վազգեն Հակոբյան, Բ, Երևան, 1971, էջ 91-92։

[10] Այս առնչութեամբ պերճախօս օրինակ մըն է հայ նախարարներու կեդրոնախոյս ընթացքը Արտաշէս Դ. Արշակունիի դէմ։ Ս. Սահակ հայրապետ ի զուր կը փորձէ հաշտարար ոգի եւ խոհեմութիւն թելադրել հայ նախարարներուն, ըսելով՝ «Ինչպէ՞ս կարելի է այդ իմ ախտաւոր ոչխարը [Արտաշէս Դ.-ը] փոխել առողջ գազանի հետ, որու առողջութիւնը պատուհաս է մեզի համար» (հմմտ. Մովսէս Խորենացի, «Պատմութիւն հայոց», Երևան, 1991, էջ 347)։ Պատմահայր Խորենացիին մօտ առանձնապէս յատկա­նշական է այս մասին իր աւանդած տխուր դէպքերուն ենթախորագիրը, որ ինքնին շատ բան կը հաղորդէ մեզի. «Յաղագս չար միաբանութեանն Հայոց ի խորհուրդ կորստեան անձանց» (հմմտ. նոյնը, էջ 346)։

[11] Հմմտ. Մխիթար Գօշ, «Դատաստանագիրք Հայոց», հրտ. Վահան վրդ. Բաստամեանց, Վաղարշա­պատ, 1880, էջ 299։

[12] Հմմտ. նոյնը, էջ 305։

[13] Հոս հարցը այն չէ, թէ թագաւորը խորան բարձրանալով իրաւասութիւն ունենայ կրօնա­կան որեւէ ա­րարողութիւն կատարելու։ Բնականաբար ատոր ո՛չ կարիքը, ո՛չ ալ պահանջքը կայ։ Այլ ան ըլլալով Տիրոջ օծեալը՝ նաեւ կրօնական հարցերու մէջ համապատիւ կը նկատուի կաթողիկոսին, աստուածային իրա­ւունքով ունենալով իրաւասութիւնը նաեւ բարձրանալու ս. խորան, որ չձեռնադրուած կամ ծիսական օծում չստացած սովորական աշխարհականի մը արգիլուած է։

[14] Հմմտ. Սմբատ իշխանի (Գունդստաբլ), Դատաստանագիրք, հրտ. Արսէն վրդ. Ղլտճեան, Ս. Էջմիածին, 1918, էջ 17։

[15] Հմմտ. Մխիթար Գօշ, «Դատաստանագիրք Հայոց», անդ, էջ 422։

[16] Թէպէտ տիտղոսաթերթին վրայ թիւրիմացաբար 1773 թիւը նշուած է, սակայն իրողութեան մէջ պէտք է 1783 թուականը ըլլայ։ «Որոգայթ փառաց»-ը նաեւ հրատարակուած է Թիֆլիս՝ 1913 թուականին, ապա արե­ւելահայերէնի թարգմանուելով` 2002-ին հրատարակուած է Երեւանի մէջ, «Հ. Շահմիրյան, Շ. Շահմիրյան, Որոգայթ փառաց, Երևան, 2002 թ.։

[17] Հմմտ. https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=1

[18] Հմմտ. https://president.am/hy/constitution-2005/

[19] Հմմտ. https://president.am/hy/constitution-2015/

[20] Նոյնը։

[21] 2018 թուականէն ետք, ՀՀ կրթութեան, գիտութեան, մշակոյթի եւ սպորտի (ՀՀ ԿԳՄՍ) նախարարու­թիւնը կը մշակէ բարեփոխումներու ծրագիր մը դպրոցական որոշ առարկաներու դասաւանդման վերա­բերեալ։ Համաձայն այս ծրագրին՝ «Հայ եկեղեցւոյ պատմութիւն» առարկայի դասաւանդումը պիտի նե­րառուէր «Հայոց պատմութիւն» առարկային մէջ։ Կառավարութեան սոյն մտադրութիւնը կը գտնէ հան­րային լայն արձագանգ մը, իսկ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը այս հարցով կը դրսեւորէ իր անհամաձայնու­թիւնը։ Առ այսօր, փոխադարաձ համաձայնութիւն մը ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարութեան եւ Մայր Ա­թոռ Ս. Էջմիածնի միջեւ գոյացած չէ։

[22] Բացի այն եկեղեցիներէն ու վանքերէն, որոնք ՀՀ կառավարութիւնը կալուածային իրաւունքով վերա­դարձուցած է Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնին, ինչպէս օրինակ՝ Հաղբատն ու Սանահինը, նաեւ շարք մը ուրիշ եկեղեցիներ ու վանքեր։

[23] Նոյնը։

[24] Տե՛ս https://hraparak.am/post/64830078

[25] Նոյնը։