Պետութիւն եւ Եկեղեցի

Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան, Ժընեւ, 28 հոկտ. 2023

… Ո՞ր օրէնքն է, որ կրնայ կար­գաւորել Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հայց. առաք. սուրբ եկե­ղեցւոյ յարաբերութիւն­ները։ Կա՞յ արդեօք այդպիսի օրէնք մը։ ՀՀ սահմանադրութիւնը այս մասին ոչինչ կը բնորոշէ։ Այլ խօս­քով՝ սահմանուած չէ օրէնք մը, որ կը ճշդէ պետութիւն եւ եկեղեցի յարա­բերութեան ձեւաչափերն ու գործընթացը։

Այս ուղղութեամբ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի որոշումով եւ Գա­րեգին Բ. կա­թողիկոսի գործակցութեամբ` 3 մայիս 2019 թուականին կը կայանայ աշխատան­քային մասնաւոր յանձնա­խումբի մը առաջին նիստը՝ կարգաւորելու համար պե­տու­թիւն եւ եկեղեցի փոխյարաբե­րութիւնները։ «Հրապարակ» թերթը այս մասին կը հա­ղորդէ.

«Յունուարի 29-ին հրապարակուեց ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեա­նի որո­շու­մը, որով ստեղծւում է աշխատանքային խումբ՝ կարգա­ւորելու համար պետու­թեան եւ Հայ առա­քելական եկեղեցու միջեւ յարաբերութիւններում առաջ եկած խնդիրները։ Որոշման մէջ մաս­նաւորապէս ասւում է. «Ղեկավարուելով «Կառա­վարութեան կա­ռուց­ուածքի եւ գործունէութեան մասին» Հայաստանի Հանրա­պե­­տութեան օրէնքի 7-րդ յօդուածի 16-րդ մասով՝ ստեղծել Հայաստանի Հան­րա­պե­տութեան եւ Հայաստանեայց առաքելական սուրբ եկեղե­ցու յարաբե­րու­թիւննե­րին առնչուող հարցերով աշխատանքային խումբ եւ հաստատել դրա ան­հատական կազմը՝ համաձայն յաւել­ուածի»:

Մայր Աթոռը, ի դէմս իր խօսնակ Վահրամ քահանայ Մելիքեանի, արդէն հասցրել է ող­ջունել այդ յանձնաժողովի ստեղծումը` հետեւ­եալ յայտարա­րու­թեամբ. «Ող­ջունելի է ՀՀ իշխանութիւնների յանձ­նառութիւնը Ազգային եկեղե­ցու առջեւ ծառացած հարցերին լուծում­ներ գտնելու հարցում յանուն մեր ազ­գա­յին ու հոգեւոր զարթօնքի։ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի հրամանով յու­նուարի 29-ին ստեղծուած աշխատանքային խումբը ձեւաւորուել է Ամենայն հա­յոց կաթողի­կոսի եւ ՀՀ վարչապետի քննարկումների արդիւն­քում` փո­խադարձ համաձայ­նութեամբ։ Վստահ ենք, խմբի աշխատանքը, Աստծոյ կամօք, կը նպաս­տի եկեղեցի-պետութիւն յարաբերութիւն­ների առաւել արդիւնաւէտ ծա­ռա­­յեցմանը մեր հայրենիքի եւ աշ­խարհասփիւռ ժողովրդի շահերին»։

Սոյն յայտարարութեան առնչութեամբ «Հրապարակ» թերթը կը նշէ.

«Առաւել ստանդարտ եւ ոչինչ չասող յայտարարութիւն երեւի թէ դժուար կը լինէր պատկերացնել»։

Արդարեւ, ի՞նչ արդիւնքներու հասաւ այս յանձնաժողովը, կամ Հայաստա­նի Հանրապե­տութեան եւ Հայաստանեայց առաքելական սուրբ եկեղեցիին յարաբերութիւններուն առնչուող հարցերով ան ինչպիսի՞ օրինակարգ մը կրցաւ ապահովել՝ դժուար է ըսել։ Այսօր մէկ իրողութիւն կարելի է հաս­տատել, որ պետութիւն եւ եկեղեցի փոխյա­րաբերու­թիւն­ները, նաեւ գոր­ծակցութիւնը կը գտնուին ամենավատ եւ լարուած վի­ճա­կի մը մէջ։ Դժբախտաբար, Հայաստանի մէջ ստեղծուած արտաքին եւ ներքաղաքա­կան պա­ռակտուած կացութիւնը եւ Արցախ­եան Բ. պատերազմին չարա­բաստիկ աղէտը միան­գամայն չնպաստեցին պետութիւն եւ եկեղեցի յարա­բերութիւններու կայացման, այլ ընդ­հակառակը՝ ստեղծեցին խիստ լար­ուած, չըսելու համար «թշնամական» իրա­վիճակ մը։

Պարագան ի՛նչ ալ ըլլար, արդեօ՞ք կաթողիկոսը Արցախեան 44-օրեայ պա­տերազմին վերջ դրած զինադադարէն գրեթէ ամիս մը ետք՝ 8 դեկտեմ­բեր 2020 թուականին, պէտք է պահանջէր ՀՀ վարչապետին հրաժարա­կանը։ Մի՞թէ ան ունի նման իրաւալիազօրութիւն մը, որ արձանագրուած է ՀՀ սահմանադրութեան կամ թէկուզ եկեղեցա­կան որեւէ կանոնագիրքի մը մէջ։ Ըսել, թէ հայրենիքի եւ հայ ժողովուրդի գոյութեան վերաբերող հար­ցեր եկեղեցիին եւ անոր ընդ­մէջէն եկեղեցւոյ վերնախաւին կամ ուղղակի կաթողիկոսին ալ կը վերաբերին՝ բաւարար չէ։ Նման պատասխանատու քայլ մը պէտք է անպայման օրի­նական հիմք ունենայ, որուն համար գո­յութիւն ունին ՀՀ նա­խագահ, Հայաստանի Ազ­գային ժողով, ժողովրդա­վա­րական կար­գեր, ընտ­րութիւն կազմակերպելու եւ ատոր միջոցաւ Հայաս­տանի քաղա­քացինե­րուն կամքը արտայայտելու օրինակարգ եւ այլն։ Հարց պէտք է տալ՝ Հա­յաստան կը ներկայացնէ բաց­արձակ միապետութի՞ւն մը, կրօնապետու­թի՞ւն մը, թէ, – իր բոլոր թերու­թիւններով հանդերձ,– սահ­մանադրական պետութիւն մը։ Կը կասկածիմ, եթէ եկեղեցին հոգեւոր-բա­րո­յական ոլորտէն բա­ցի` իրաւա­սութիւնը ունե­նայ վերոնշեալ օրինաչա­փու­թենէն վեր ինք­զինքին վերա­պահելու զուտ քա­ղաքական հանգամանք ունեցող լիա­զօ­րութիւն մը։

Եկեղեցիին հեղինակութիւնը միանշանակ հոգեւոր-բարոյա­կան հանգա­մանք ունի՝ «սէր սերմանելու հոն, ուր ատելութիւն կայ, ներում շնորհելու հոն, ուր վիրաւորանք կայ, միու­թիւն բերելու հոն, ուր տարակարծութիւն կայ, ճշմարտութիւն բացայայտելու հոն, ուր սխալ կայ, հաւատք ներշնչելու հոն, ուր կասկած կայ, յոյս տալու հոն, ուր յուսահա­տութիւնը կ’ընկճէ, լոյս սփռելու հոն, ուր խաւարը կ’իշխէ, մխիթարութիւն բերելու հոն, ուր տրտմութիւնը արցունք կը քամէ»։

Եկեղեցին կուսակցութիւն մը չէ, որ կողմ բռնէ։ Կաթողիկոսը զգուշ պէտք է ըլլայ կամայ թէ ակամայ դառնալու կուսակցապետ մը։ Կա­թողիկոսին առաջին եւ կարեւորագոյն յատկանիշը իր հայկազուն հօտին հոգեւոր հայր ըլլալն է, անոր համար ալ ան կը կոչուի «հայրապետ»։ «Հայր» եւ «պետ» գոյականներէն կազմուած այս բառա­կապակցութիւնը պէտք չէ սահմանա­փակել լոկ եկեղեցական հայրերուն պետը ըլլալու դրութեամբ, այլ բոլոր այն հա­ւատացեալնե­րուն, որոնք անդամ կը նկա­տուին Հայց. առաք. սուրբ եկեղեցիին։ Այլա­պէս ան կը կորսնցնէ իր զաւակ­ներուն միջեւ հօր մը հաշ­տարար դերակատարութիւնը եւ ազգին կողմէ իրեն վստահուած արժա­նահաւատ բարձրագոյն հեղինակութիւնը։

Այսօրուան վիճակով, մեր շատ մը պակասներու կարգին, կարեւորագոյն­ներէն մին՝ ար­ժանահաւատ հեղինակութեան մը հաշտարար գործին եւ պատկառազդու խօսքին էա­կան կարիքն ունէինք, ներքաղաքական պա­ռակտուած եւ հակոտնեայ կիրքերէ հրկիզ­ուած դաշտին վրայ հայրական սէր եւ գուրգուրանք ցօղելու։ Այս առնչութեամբ ինչքան յատկանշական է, որ Հռոմէական կաթողիկէ եկեղեցւոյ քահանայապետին՝ Հռոմի պա­պին բարձրագոյն տիտղոսը՝ «pontifex maximus» է, որ բառին բուն իմաստով ոչ այլ ինչ՝ քան գերազանցապէս «ամենամեծ կամուրջ ստեղծող» կամ «ամե­նամեծ կամուրջ կա­ռուցող» կը նշանակէ։ Իւրաքանչիւր ճշմարիտ հոգեւո­րական իր ծառայական առաքե­լու­թեան մէջ պէտք է, որ այս կոչումը կրէ, որպէս մարդկային յարաբերութիւններու մէջ կամուրջ կառուցող, հեռաւո­րութիւններ իրարու մօտեցնող, տարաբնոյթ բազմա­զա­նութիւններուն եւ այլազանութիւններուն մէջ միութիւն եւ ներդաշնակութիւն ստեղ­ծող։ Ներ­կայ ժամանակներու մեր իրականութեան մէջ այս կարեւորագոյն բացը լրացնելու հանգա­մանքն ու պատասխանատւութիւնը Ամենայն հայոց կա­թողիկոսին վերապա­հուած էր, իբրեւ անկողմնակալ եւ կուսակցական հատուածականութիւններէ վեր՝ հաղորդակցութիւն եւ միութիւն ստեղծող հոգեւոր-բարոյական հեղինակութիւն մը։ Դժբախտաբար, ան կորսնցուց այս բախտորոշ առիթը՝ առաւել քան սնանկացնելով եկե­ղեցիին քրիստո­նէական առաքելութեան եւ ծառայական հեղինա­կութեան դարաւոր կալ­ուածը։

Պետութիւն եւ եկեղեցի յարաբերութիւնները կարգաւորելու հարցով նաեւ պէտք է նկատի ունենալ այն կարեւորագոյն հիմնախնդիրներէն մէկը, որ բոլոր կրօնական կազ­մակերպութիւններն ու եկեղեցիները առանց բացա­ռութեան, ներառեալ Հայց. առաք. սուրբ եկեղեցին, պէտք է անպայման ներգրաւուին հարկային դաշտին մէջ։ Սակայն սոյնը ծաւալուն եւ առան­ձին նիւթ մըն է, որուն հանդէպ այլազան մօտեցումներ ցու­ցա­բերած են պետական մարմիններն ու եկեղեցին, եւ այս նիւթին շուրջ լայնօրէն անդ­րադարձած է հայ մամուլը։ Բայց եւ այնպէս առկայ հիմնախնդիրը ցայսօր կարգա­ւո­րուած չէ, եւ այս ալ մեր շատ մը անորոշութիւններու շարքին վերջնական հանգու­ցա­լուծումի մը կը կարօտի։

Յաւարտ բանիս, կ’արժէ այստեղ անգամ մը եւս տալ հարցումը. ինչպէ՞ս է կարգաւո­րուած Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հայց. առաք. սուրբ եկեղեցիին միջեւ փոխ­յարաբերու­թիւնը։ Փաստօրէն` պետութիւնը եւ եկե­ղեցին, ըստ ՀՀ սահմանադրութեան, իրարմէ ան­ջատ են։ Պետութիւնը կը ճանչնայ Հայ եկեղեցիին ու­նեցած բացառիկ առա­քելութիւնը հայ ժողո­վուրդի հոգեւոր կեանքին, առանձնապէս անոր դերակատա­րու­թիւնը ազ­գային մշակոյթի զարգացման եւ ազգային ինքնութեան պահպանման գոր­ծին մէջ, սակայն ցայսօր տակաւին ամենեւին ճշդուած չէ, թէ ի՞նչ օրինա­կարգով կամ ո՞ր օրէնքով կը կարգաւորուին Հայաստանի Հանրապետու­թեան եւ Հայ եկեղեցիին միջեւ յարաբերու­թիւնները։