Սեղանապետը՝ Սօս Սարգսեան (մաս Բ.)

Մովսէս Ծիրանի, Երեւան, Նոյեմբեր 2021

Գրութեան առաջին մասը՝ Սեղանապետը՝ Սօս Սարգսեան (մաս Ա.)

Երևան, 1980, Սեպտեմբեր:

Հեռաձայնեցի…

– Սօս ջան՝ հիւրեր ունեմ: Դասընկերուհիներս են, որոնք եկել են Այնճարից ու  խնդրում են հանդիպել քո հետ:

– Հասկացայ, բայց ինչացո՞ւ են, ինչո՞ւ են եկել:

– Սկզբից ասեմ, որ ընթացիկ զբօսաշրջիկներ չեն, այլ՝ ուսուցչուհիներ, եկել են վերապատրաստման ու հայրենի մշակոյթը տեղուոյն վրայ սերտելու… :

– Լաւ, որ էդպէս է նրանց տունս կը բերես:

Պայմանաւորուեցանք, յաջորդ օրն իսկ երեկոյեան Սօսի մօտ էինք: Ան գրկաբաց ընդունեց մեզ ու բնականաբար ինչպէս կարգն էր, սեղան բացուեցաւ: Բոլոր ներկաներուն կենացը խմելէ ետք, իբրեւ ամենաթանկագինը, վերջին կենացը վերապահեց hօրեղբօրս աղջկան՝ Վիքթորիա Հերկելեանին ու Մարօ Ֆիլհաննէսեանին: Բոլորին բաժակները նորոգելէ ետք, ըսաւ.

– Ես ձեզ պատիւ եմ տալիս ոչ թէ նրա համար որ դուք իմ մօտիկ ընկերոջ մօտիկ անձնաւորութիւններ էք, այլ նրա համար որ ուսուցչուհիներ էք: Ասում են թէ «Ուսուցչութիւնը ապերախտ գործ է»: Այդպէս մտածողները անձնասէր ու այլասերած մարդիկ են: Իրականութեան մէջ ՈՍՈՒՑՉՈՒԹԻՒՆԸ ոչ միան  շնորհակալ ու չափազանց կենսական  մասնագիտութիւն է, այլ նաեւ «Ազգային Սրբազան Առաքելութիւն»: Ձեզ վստահուած է սերունդներ դաստիարակել ու նախապատրաստել ապագայ գիտակից ու անձնուէր հայորդիներ, որոնք ապագայում կը գնահատեն ու վարձահատոյց կը լինեն ձեզ… և ազգին… չկասծածէ’ք… դուք յանձնառու «Առաքեալներ» էք…. դրա համար եկէք, ձեր հմայքով գեղեցկացրէք հայրենիքն ու յաճախ այցելէք…:

Այսպէս էր Սօսը: Անոր բովանդակալից բաժակաճառերը անհատին  արժէքը բացայայտելէ ետք, կեանքը իմաստաւորելու ուժ ու կորով կը հաղորդէին անոր:

***

Եղէգնաձոր, 1980, Աշուն:

Կը յիշեմ Նոյեմբեր 14-ին էր, Մուշեղ Գալշոյանի հետ պատահած անհեթեթ արկածին օրը: Համաձայն նախապէս մեր պայմանաւորուածութեան, այդ օր Մուշեղը եւս մեզ հետ պիտի գար, սակայն անտրամաբանական պարագաներու բերումով, եղաւ այն ինչ որ պատահեցաւ անսպասելիօրէն ու անշուշտ… խիստ ցաւալի… : Այս մէկը ուրիշ պատմութիւն է… գրած եմ արդէն… Անցնինք:

Շրջանի որսորդապետ՝ Սամուէլի հրաւէրով ու կազմակերպութեամբ  Եղէգնաձոր մեկնած էինք որսի՝ Վարուժան Խտըշեանի, Մարտիկ Պոյաճեանի եւ Պօղոս Գասապեանի հետ, մեր հետն էին նաև Սօս Սարգսեանն ու Ռազմիկ Դաւոյեանը:

Գեղանկարիչ՝ Բագրատ Գրիգորեանը, որուն ազգականն էր Սամուէլը, տեղեկացուցած էր թէ անոր պապը եղած էր Նժդեհի զինուորներէն, որուն համար չափազանց հպարտ էր…: Հոն հասնելէն ետք, երբ տղոց ներկայութեան հարցուցի իր մասին, ան ըսաւ.

– Այո, դա ճիշդ է, կարող էք տեսնել ու նաեւ զրուցել հետը: Նա ներսումն է եւ գիտի որ դուք գալու էք, սակայն խնդրում եմ իր ներկայութեան այդ մասին չխօսէք, որովհետեւ նա վստահութիւն չունի մեր սերունդի եւ յատկապէս՝ սփիւռքահայ ուսանողների վրայ…:

Թէև հաճելի չէր նման բան լսելը, սակայն բոլորս՝ ներառեալ Ռազմիկն ու Սօսը, խոստացանք որ նկատի կ’առնենք այդ «փափուկ» հանգամանքը… :

(Ճիշդ հասկցուելու համար, հոս հարկաւոր է փակագիծ մը բանալ: Այդ օր մենք որսի քողի տակ, Սօսի առաջնորդութեամբ եկած էինք նաեւ ստուգելու, թէ իրապէ՞ս ազերիները նոր գիւղ մը հիմնելու համար, հովիւ մը եւս (իր պարագաներով), ուղարկած էին Եղէգնաձոր… : Այդ տարիներուն ազերիները ծրագուած ձեւով կեցութեան վայրեր, կամ ուղղակի գիւղեր կը հիմնէին Զանգեզուրի մէջ, շղթայի նման Ազրպէյճանը Նախիջեւանին կապելու հեռանկարով… : Սամուէլի ցուցմունքներով գացինք գտանք այդ վայրը, ուր արդէն իսկ տասնեակէ մը աւելի Ազերի քոչուոր ընտանիքներ հաստատուած էին… : Երբ Երեւան վերադարձանք մեր ստացած տեղեկութիւնները փոխանցեցինք «Առ որ Անկ է»: Այս մէկը եւս ուրիշ պատմութիւն է, որուն մասին այլ առիթով կը գրեմ):

Մեր որսը յաջող էր: Օդը զով՝ ու հաճելի: Սեղանը պատրաստուեցաւ Սամուէլենց բակը, գետնափոր թոնիրի կողքին, որ մեր՝ ու յատկապէս Վարուժանի յատուկ ուշադրութիւնը գրաւեց… : Հրաւիրուած էին նաեւ քանի մը հարեւաններ ու մերձաւորներ:

Թէև ջերմութեամբ ընդունուեցանք ներկաներուն, յատկապէս Սամուէլ Պապին կողմէ, սակայն պաշտօնական ու պրկուած վիճակ մը կը տիրէր սեղանի շուրջ: «Ինչ որ տեղ ինչ որ բան սխալ է» պիտի ըսէր քանքարաւոր գրողը՝ Սարոյեան:

Ռազմիկը, որ առաջին անգամն էր որ որսի կու գար մեզ հետ, ընթացքին խօսք առաւ եւ պատմելէ ետք, թէ ինք ինչպէ’ս այդ օր կաքաւ մը որսաց ու խղճահարուեցաւ, յայտարարեց.

– Մի անգամ էլ ես թռչունի վրայ չեմ կրակի:

Սօսը առանց յապաղելու ոտքի ելաւ ու ըսաւ.

– Ռազմիկ ջան: Ես հասկանում եմ քո մարդկային վերաբերմունքը կենդանիների հանդէպ, սակայն մինչեւ էն ժամանակ, որ մենք շրջապատուած ենք թուրքերի նման վայրագ թշնամիներով, հայ մարդը կրակել պիտի իմանայ… :

Ու պահ մը լռելէ ետք, աւելցուց.

-Նկատի առէք, որ «Որսորդը պատրաստ զինուոր է… »:

Սօսի պատասխանը ջերմ ընդունելութիւն գտաւ ներկաներուն, յատկապէս Սամուէլ Պապին մօտ, որ տանուտէրի իրաւունքով, բազմած էր սեղանի աջ շարքի կեդրոնը Սօսի կողքին: Ան պատկառելի արտաքինով, ինքնավստահ ու տիրական ներկայութիւն էր, որ արժանացած կը թուէր ըլլալ գիւղացիներու համակրանքին ու ակնածանքին: Սօսը պահը յարմար նկատելով շարունակեց.

– Հիմա առաջարկելու եմ մի բացառաիկ կենաց: Եթէ չլինէր Նժդեհը, Սիւնիքը չէր լինի, սակայն եթէ չլինէին Նժդէհի զինուորները, ոչ Նժդեհը կը լինէր եւ ոչ էլ Զանգեզուրը: Այսօր մենք այստեղ ենք շնորհիւ Նժդեհին ու իր քաջարի կամաւորներին, որոնցից ոմանք, նրանց երեխաներն ու թոռները վստահաբար մէր մէջ են գտնւում… : Նժդեհն ասել է որ «Զագեզուրը Հայաստանի ողնաշարն է»: Առանց այս զանգեզուրեան ողնաշարի չի կարող Հայաստան գոյութիւն ունենալ: Ինքն ու իր զինուորները ապրում են մեր մէջ… ձե’ր մէջ…: Հայրենիքի «ողնաշարի» տէրը դուք էք, դուք էք պահելու այն: Ուրեմն՝ … ուրեմն խմում ենք Նժդեհի ու իր զինուորների կենացը, թէ նրանց, ովքեր վերեւից հսկում են մեր վրայ ու յատկապէս նրանց՝ ովքեր մեր մէջ են այսօր այս պահին… :

Ներկաները բնազդաբար ոտքի ելան ու հայեացքները ուղղուեցան դէպի տանուտէրը: Սօսը ցուցականօրէն  գաւաթը խփելէ ետք անոր գաւաթին, ըսաւ.

– Այս կենացը հարկաւոր է ծաղկեցնել Նժդեհի երգով… :

Ու մենք ոտքի վրայ սկսանք. «Արազի ափին ծնած ընկեր…»: Պարզուեցաւ որ ներկաները գրեթէ բոլորն ալ ծանօթ էին երգին: Սամուէլ Պապը եւս աշխուժօրէն կը մասնակցէր… ընթացքին սակայն աչքի տակով կը հետեւէր մեր երգեցողութեան… շատ հաւանաբար ստուգելու համար թէ մենք իսկապէս ովքեր էինք… : Երգի աւարտին, ան անխօս համբուրեց Սօսի ճակատը… տեղէն ելաւ, դանդաղօրէն մօտեցաւ գետնափոր թոնիրին… բանալ տուաւ կափարիչը, գաւաթը բարձրացուց դէպի երկինք… ու ծիսական երկիւղածութեամբ նռան գինին հեղեց թեժացած թոնիրին մէջ… դանդա՜ղօրէն, յայտարարելով.

– Կենացդ Սպարապետ… :

Ապա մէկ առ մէկ «մեզ չորսիս» ճակատներէն եւս համբուրելէ ետք, Սամուէլ Պապը բարձրաձայն դիմեց Սամուէլին:

-Ապրե՛ս, տղաս, «հալալ» ընկերներ ունես… :

Ամէն ինչ հասկնալի էր…

Բնականաբար ազգային-յեփոխական երգերը իրարու յաջորդեցին…: Չես գիտեր ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս Սամուէլենց բակը լեցուեցաւ գիւղացիներով ու խնճոյքը վերածուեցաւ ժողովրդական տօնի…:

Այսպէս էր Սօսը: Ան չափազանց սիրուած էր ժողովուրդին կողմէ: Ո՞ւր որ յայտնուէր տեղի կ’ունենային ինքնաբուխ ազգային տօնախմբութիւններ… : Ան գիտէր ուր, երբ եւ ինչպէս արժանաւորները գնահատել, ժողովուրդի հայրենասիրական զգագումները խթանել ու խանդավառութիւն ստեղծել: