Գալիքի յոյսերով

(փոխան ծրագրի)

Ռուբէն Յովակիմեան, Սեն Ռաֆայել, 13 Յուլիս 2022

«Հայ Ազգային արժէքների պահպանման գաղափարական
հէնքի միակ առանցքը Հայաստան  աշխարհն է»։

Մենք գուշակելու յատկութիւններից զուրկ ենք, բայց անհ­նար է չտես­նել, որ մեր եր­կի­րը իր ո­գին կորց­նե­լու վտան­գից զերծ չէ, եւ դա կա­րող  է պա­տա­հել ոչ միայն հա­մաշ­խար­հայ­նաց­ման (mondialisation, globalization), նաւթ չու­նե­նա­լու կամ մեր գլխին փա­թա­թած ան­վեր­ջա­նա­լի ու յի­մար պա­տե­րազ­մի պատ­ճա­ռով, այլ նաեւ ու մասնաւորապէս՝ մե՛ր ներ­քին հա­սա­րա­կա­կան եւ տնտե­սա­կան  ան­նա­խըն­թաց ա­նո­րոշ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի հետեւանքով, ո­րը յա­մա­ռու­թեամբ  պար­տադ­ր­ւում է պա­րու­րո­ւած ի­րա­կան կեղ­ծիք­նե­րով եւ սուտ գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թիւն­նե­րով։

Ժա­մա­նակն է ար­տա­գաղթ-ներ­գաղ­թի, ինչպէս նաեւ երկ­րում տի­րող ան­հա­մար դժգո­հու­թիւն­նե­րի խնդիր­նե­րը քննար­կել հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն, լրջօ­րէն ու պե­տա­կան մա­կար­դա­կով՝ ա­ռանց թաքց­նե­լու  ի­րա­կա­նու­թիւ­նը։

Ե­թէ մեր իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի նպա­տակն է տես­նել  այ­սօ­րո­ւայ դրու­թիւ­նը ա­ւե­լի վատ­թար վի­ճա­կում, ա­պա բա­ւա­կան է  շա­րու­նա­կել ե­րե­ւոյթ­նե­րը նոյ­նու­թեամբ՝ քա­ջա­լե­րե­լով մի­ջա­կու­թեա­նը, հարս­տա­ցած ու յղփա­ցած ճար­պիկ գոր­ծա­րար­նե­րի կող­քին՝ ան­տե­սե­լով մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան տնտե­սա­կան դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը, ո­րոնց մաս­նակ­ցու­թիւ­նը հա­սա­րա­կական կեան­քում կաս­կա­ծե­լի է ու ա­նո­րոշ, գրեթէ աննշմար։ Կա­ղում են մեր մշա­կոյթն ու կրթու­թեան հա­մա­կար­գը, անհ­րա­ժեշտ բարձ­րու­թեան ու պարզ  մա­կար­դա­կի վրայ  չի գտնո­ւում հար­կա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, ար­դա­րա­դա­տու­թիւ­նը դեռ թա­փան­ցիկ չէ, իսկ ազ­գա­յին ար­դիւ­նա­բե­րու­թեան ծա­ւալ­ման մա­սին բո­լո­րո­վին խօսք ու ծրա­գիր չկայ եւ այլն։ Մա­մու­լը իր կա­տա­րեալ տե­ղը դեռ չի գտել։

Անհ­րա­ժեշտ է, որ դա­րե­րով ե­րա­զած ու արեան գնով ձեռք բե­րո­ւած մեր պե­տա­կա­նու­թիւ­նը գտնի իր իս­կա­կան տեղն ու նշա­նա­կու­թիւ­նը՝ հեռու մնալով անհատի կենտրոնաձիգ գործօնից։

Մեր երկ­րի կի­սալ­քո­ւած վի­ճա­կը կար­գա­ւո­րե­լու ճամ­բա­նե­րը մեզ տա­նում են դէ­պի հզօր տնտե­սա­կան պե­տա­կա­նու­թիւն ստեղ­ծե­լու ուղ­ղու­թեամբ, երբ իշ­խա­նու­թեան բարձ­րաս­տի­ճան գոր­ծիչ­նե­րը հաս­կա­նան, ըն­դու­նեն եւ ո­րո­շեն միախմ­բել ե­կամ­տա­բեր բո­լոր գոր­ծարք­նե­րը ժողովրդի ձեռ­քում՝ կենտ­րո­նաց­նե­լով ու ստեղ­ծե­լով ազգային հարստութիւն` ստեղ­ծե­լով  ԱԶԳ եւ ՊԵՏՈՒԹԻՒՆ հա­մա­հունչ կազ­մով։

Բա­ւա­կան ապա­կա­նո­ւած ու լա­րո­ւած է երկ­րի քա­ղա­քա­կան մթնո­լոր­տը, ուր՝   տար­բեր լից­քա­ւո­րո­ւած խմբա­ւո­րում­նե­րը յա­ճախ ի­րար հա­կա­սող եւ միշտ ի­րա­րա­մերժ են։

«Կու­սակ­ցու­թիւն» յոր­ջոր­ջո­ւող խմբա­ւո­րում­նե­րը գրա­ւել են երկ­րի քա­ղա­քա­կան դաշ­տը, չու­նեն ան­կախ ու ինք­նու­րոյն լի­նե­լու մտայ­նու­թիւ­նը, քա­ղա­քա­կան կամ­քը եւ քա­ջու­թիւ­նը, ինչ­պէս նաեւ անհ­րա­ժեշտ մաս­նա­գի­տա­կան պատ­րաս­տութիւն։

Ամենակարող մարդ մենք չունենք:

Մենք այ­լեւս ի­րա­ւունք չու­նենք ո­րե­ւէ տե­սա­կի կո­րուստ­ների հան­դուր­ժե­լու։

Փոր­ձենք ներ­կա­յաց­նել մի քա­նի բնա­գա­ւառ­ներ՝ գի­տակ­ցե­լով, որ այն վերջ­նա­կան չէ ու հե­ռու է ամ­բող­ջա­կան  ու կա­տա­րեալ լի­նե­լուց.

Քարահունջ

ա) Հար­կա­յին հա­մա­կարգ

• Բո­լոր տե­սա­կի սա­կա­ւա­պե­տե­րին (օ­լի­գարխ­ներին) զսպե­լու, սան­ձե­լու ու կար­գի բե­րե­լու նպա­տա­կով անհ­րա­ժեշտ է, որ ո­րո­շեալ գու­մա­րի ե­կա­մուտ ա­պա­հո­վող ձեռ­նար­կու­թիւն­նե­րը պե­տա­կա­նա­ցո­ւեն բաժ­նե­տի­րա­կան սկզբունք­նե­րով,  ո­րը կ­՝ա­պա­հո­վի կա­նո­նա­ւոր ե­կա­մուտ երկ­րի հա­մար, փո­խա­նակ պե­տու­թիւ­նից աւե­լի հա­րուստ ան­ձանց խնդրա­տուն լի­նե­լու։
• Թա­փան­ցիկ մաք­սա­յին ծա­ռա­յու­թիւն­ներ։
• Մաք­սա­յին ծա­ռա­յու­թիւն­նե­րի բարձ­րաս­տի­ճան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րի վա­րած ցոփ կեան­քը չի լի­նում նրանց աշ­խա­տա­վար­ձի շնոր­հիւ։
• Երկ­րի հա­մար կա­րե­ւոր ըն­դեր­քա­յին նիւ­թե­րի մշակ­ման ու սե­փա­կա­նաշ­նոր­հո­ւած ռազ­մա­վա­րա­կան բո­լոր ձեռ­նար­կու­թիւն­նե­րը պի­տի վե­րա­դառ­նան պե­տու­թեա­նը։

բ) Ար­դա­րա­դա­տու­թիւն

• Այն կա­տա­րե­լա­պէս ան­կախ պի­տի լի­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րից ։
• Պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը պի­տի լի­նեն ոչ նշա­նա­կո­վի՝ այլ  ընտ­րո­վի։
• Քա­ղա­քա­ցի­նե­րի պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րը պի­տի լի­նեն յստակ, ինչ­պէս եւ նրանց ան­ձեռնմ­խե­լի ի­րա­ւունք­նե­րը։

գ) Ա­ռող­ջա­պա­հու­թիւն

• Ներ­կա­յիս երկրի հի­ւան­դա­նոց­նե­րի մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը գտնո­ւում է ան­հատ­նե­րի ձեռ­քին։
• Ան­թոյ­լատ­րե­լի ու ան­հան­դուր­ժե­լի է, որ մի­ջին դա­սա­կար­գի հի­ւանդ­նե­րը հարս­տաց­նեն բուժման ­կենտ­րոն­նե­րի տէ­րե­րին։
• Բուժման կենտ­րոն­նե­րը վե­րա­դառ­ձնել պե­տու­թեան հսկո­ղու­թեան ներ­քոյ:
• Ծանր հի­ւան­դու­թիւն­նե­րը պի­տի խնա­մո­ւեն ձրի։
• Բ­նա­գա­ւա­ռի բո­լոր աշ­խա­տա­կից­նե­րը պի­տի վճարուեն պա­տո­ւա­ւոր ու հաս­տա­տո­ւած սակագն­ե­րով։
• Միեւ­նոյն պայ­ման­նե­րով պի­տի աշ­խա­տեն նաեւ դե­ղա­տնե­րը։
• Մի­ջա­վայ­րը մաք­րո­ւե­լու է դե­ղո­րայք հայ­թայ­թող մաս­նա­ւոր տար­բեր աճ­պա­րար ձեռ­նար­կու­թիւն­նե­րից։
• Միւս երկր­նե­րի օ­րի­նա­կով կա­րե­լի է ստեղ­ծել բժիշկ­նե­րի միա­բա­նու­թիւն (ordre), ո­րը թոյլ կը տայ հսկել ընդ­հա­նուր ցան­ցի ան­խա­փան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը եւ ար­հես­տա­վարժ ճա­նա­պար­հով ներ­մու­ծել հա­մաշ­խար­հա­յին գի­տա­կան ա­ռա­ջըն­թա­ցը։
• Կա­րե­լի է նաեւ թոյլ տալ, որ մաս­նա­գի­տա­ցած բժիշկ­նե­րը ունենան ի­րենց մաս­նա­ւոր դարմանատունը, ուր որեւէ անձ կա­րող է ունենալ բու­ժա­կան խոր­հուր­դ (consultation) նա­խա­րա­րու­թեան կող­մից  ո­րո­շո­ւած  սա­կագ­նե­րով։

դ) Կր­թու­թիւն

• Այն մեր յա­ջորդ սե­րուն­դին ձեւ ու բո­վան­դա­կու­թիւն տուող մար­մինն է, ու նրա ղե­կա­վա­րը պի­տի լի­նի ման­կա­վար­ժա­կան փոր­ձա­ռու­թեամբ մէ­կը, ո­րի թիւ մէկ հոգ­սը լի­նե­լու է մայ­րե­նի լե­զո­ւի կա­տա­րեալ տի­րա­պետու­մը, ան­շուշտ զանց չառ­նե­լով միւս գի­տե­լիք­նե­րը։
• Դպ­րոց­նե­րը, որոնք վկա­յա­կան­ներ են տա­լիս եւ ո՛չ գի­տու­թիւն, անհ­րա­ժեշտ է, որ վե­րա­նան աս­պա­րէ­զից։
• Ման­կա­վարժ­նե­րի աշ­խա­տա­վար­ձը ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թեան խնդիր է։
• Մեր երկ­րի բնակ­չու­թեան զգա­լի մա­սը գռե­հիկ է ու կի­սագ­րա­գէտ։ Ան­կաս­կած, դա տի­րող ու­սում­նա­կան հա­մա­կար­գի տհա­սու­թեան հետեւանքն է։
• Պէտք չէ մո­ռա­ցու­թեան մատ­նել դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թեան վե­րա­դառ­նա­լու հար­ցը եւ ազ­գի եր­կու հա­տո­ւած­նե­րը ի­րար հա­մա­հունչ կցե­լու հա­մար ստեղծել նոր միասնական հայերէն։
• Մեր հա­մալ­սա­րան­նե­րը, ուր ե­րի­տա­սարդ նե­րու­ժի հսկա­յա­կան պա­շար­ներ կան, պէտք է վե­րա­ծել հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րի ու գի­տա­կան նո­րա­րա­րու­թիւն­նե­րի ստեղ­ծա­գործ կենտ­րոն­նե­րի։

ե) Մ­շա­կոյթ

• Այս բնա­գա­ւա­ռում եւս ա­նե­լիք­նե­րը ան­հա­մար են, բա­ցա­կայ է ազ­գա­յին մտա­ծե­լա­կեր­պը։ Պա­տա­հա­կան մար­դիկ տեղ պի­տի չու­նե­նան այս բնա­գա­ւա­ռում։
• Ան­թոյ­լատ­րե­լի է ներ­կա­յիս գրա­ւոր մա­մու­լը իր ա­նո­րակ լե­զո­ւա­կան օ­տա­րա­մո­լու­թեամբ ու հայ­հո­յանք­նե­րի ա­ռա­տու­թեամբ։
• Հե­ռա­տե­սի­լը ու ձայ­նաս­փիւ­ռը (ռա­դիոն) ամ­բող­ջու­թեամբ պի­տի վե­րաս­տեղ­ծո­ւեն։ ։ «Ա»յա խօ­սու­թիւ­նը հաս­տա­տո­ւած է։
• Ցու­ցա­նակ­նե­րի բազ­մա­զան ու բազ­մա­բո­վան­դակ ա­րուես­տը՝ վա­ղուց ան­ցել է ան­հե­թե­թու­թիւն­նե­րի ռու­բի­կո­նը։

զ) Ար­դիւ­նա­բե­րու­թիւն եւ աշ­խա­տան­քի ի­րա­ւունք

• Ներ­կա­յիս այն գրե­թէ ան­գոյ է։ Նախ­կին ար­տադ­րա­կան միա­ւոր­նե­րը դար­ձել են ինչ որ ան­հատ­նե­րի սե­փա­կա­նու­թիւն` վե­րա­ծո­ւե­լով ան­գոր­ծա­ծե­լի խո­պա­նի։
• Անհ­րա­ժեշտ է զարկ տալ զար­գաց­նե­լու փոքր ու մի­ջին ար­տադ­րա­մա­սե­րը։
• Թուր­քիայից ներ­մու­ծո­ւող ապ­րանք­նե­րի զգա­լի մա­սը հնա­րա­ւոր է ար­տադ­րել մեր մի­ջոց­նե­րով։
• Փո­խա­նակ ե­ղած հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը ներդ­րե­լու հիւրա­­նո­ցա­յին ու ճա­շա­րան-սրճա­րա­նա­յին ո­լոր­տում, ո­րոնց թի­ւը պա­հան­ջից ա­ւե­լի է, նա­խընտ­րե­լի է ստեղ­ծել ար­հես­տա­նոց­ներ, որ միա­ժա­մա­նակ կը լու­ծի նաեւ ան­գոր­ծու­թեան խնդիրը՝  ոս­կեր­չու­թեան ու ա­դա­ման­դա­գոր­ծու­թեան օրի­նա­կով։

է) Գիւ­ղատն­տե­սու­թիւն

• Կա­րե­լի է ստեղ­ծել հա­մա­գոր­ծակ­ցա­կան (կո­ոպե­րա­տիվ) տնտե­սու­թիւն­ներ, ո­րը թոյլ կը տայ ա­ւե­լի ար­դիւ­նա­ւէտ դի­մա­կա­յե­լ բնա­կան ար­հա­ւիրք­նե­րին։
• Ջ­ր­բաշ­խու­մը կա­­տա­ր­ւում է ան­հատ­նե­րին պատ­կա­նող միա­ւո­րում­նե­րի մի­ջո­ցով, նա­խընտ­ր­ւում է եղած ջրե­րը ու­ղար­կել դէ­պի հա­րե­ւան թշնա­մի երկիր­ քան տալ հա­րա­զատ գիւ­ղա­ցուն։
• Ջ­րա­յին տնտե­սու­թիւ­նը ազ­գա­յին հարս­տու­թիւն է, այս մի­ջա­վայ­րում սե­փա­կա­նա­տէ­րը պի­տի լի­նի գիւ­ղա­ցին։
• Անհ­րա­ժեշտ է բազ­մաց­նել փոքր ջրամ­բար­նե­րի ցան­ցը, որ միա­ժա­մա­նակ կը սնի ներ­կա­յիս վտան­գի տակ ե­ղած ստոր­գետ­նեայ ջրա­յին պա­շար­նե­րը։

ը) Շի­նա­րա­րու­թիւն

• Եր­բե­ւէ շի­նա­րա­րու­թիւ­նը ներ­կա­յիս այնքան քաո­սա­յին վի­ճա­կում չի ե­ղել քան այսօր։
• Երկու տասնամեակ ի վեր կա­ռու­ցում են ո­րա­կով, բայց տա­րե­րա­յին սկզբունք­­նե­րով։ Պէտք է բա­նադ­րել այս աշ­խա­տա­ձե­ւը։
• Ա­նօ­րի­նա­կան շի­նու­թիւն­նե­րը պի­տի քան­դո­ւեն ու տա­րածք­նե­րը վե­րա­դար­ձո­ւեն հա­մայնք­նե­րին, իսկ թոյ­լատ­րող­նե­րը պի­տի պատ­ժո­ւեն օ­րէն­քի խստու­թեամբ։

Գառնի

թ) Պաշտ­պա­նու­թիւն

• Հ­պար­տա­նա­լու տեղ ու­նէր մեր յաղ­թա­կան բա­նա­կը։ Փառք ու պա­տիւ նրա հե­րոս­նե­րին ու ան­դորր մշտնջե­նա­կան մեր ան­մեղ զո­հե­րին եւ բա­նա­կում ե­ղած ան­բա­ցատ­րե­լի զո­հե­րի երե­ւոյ­թը պէտք է բա­ցա­յայ­տել, 44-օրեայ դժոխքը լրջօրէն քննարկուելու է սխալներից զերծ մնալու համար:

ժ) Հա­ղոր­դակ­ցու­թիւն

• Ճա­նա­պար­հա­շի­նա­րա­րու­թեան բնա­գա­ւա­ռում զգա­լի է մի­ջազ­գա­յին մա­կար­դա­կի փոր­ձա­գէտ­նե­րի կա­տա­րեալ բա­ցա­կա­յու­թիւ­նը։
• Ե­ղած ներդ­րում­նե­րը ա­ւե­լի սի­րո­ղա­կան են իրենց ո­րա­կով, քան ար­հես­տա­վարժ, որ­տե­ղից յա­ճա­խա­կի վթար­նե­րի զոհերը բազում են։
• Վեր­ջին տա­րի­նե­րի  նո­րա­կա­ռոյց ճա­նա­պարհ­նե­րը պի­տի վե­րա­նա­յո­ւեն մի­ջազ­գա­յին նոր­մե­րին հա­մա­պա­տաս­խան։ Անվ­տան­գու­թեան անհ­րա­ժեշտ մի­ջոց­նե­րը բա­ցա­կայ են։

ժա) Ընտ­րա­կան հա­մա­կարգ

• Աշ­խար­հի բո­լոր երկր­նե­րի նման, մեզ մօտ եւս այս բնա­գա­­ւա­ռը ա­ռա­ւել խո­ցե­լի­նե­րից է, ինչ­պէս այլուր մեզ մօտ, մե­ռել­ներն ու բա­ցա­կա­նե­րը քո­ւէար­կում են:
• Ընտ­րող­նե­րի ա­նո­ւա­նա­ցան­կե­րը պի­տի ա­մէ­նու­րեք ազ­դագ­րո­ւեն։
• Որեւէ ջանք պի­տի չխնա­յել՝ բա­նադ­րելու  համար  քո­ւէ ծա­խող ընտ­րող­նե­րին։

ժբ) Վե­րահս­կիչ սահ­մա­նադ­րա­կան  խորհ­րդա­ժո­ղով

• Այս մար­մի­նը պի­տի ստեղ­ծո­ւի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի շրջա­նակ­նե­րից դուրս եւ կա­տա­րե­լա­պէս ան­կախ։ Այն պի­տի բաղ­կա­նայ մէկ տաս­նեա­կի չափ ան­ձե­րից, ո­րոնք լի­նեն ի­րա­ւա­բա­նա­կան ու օ­րէնք­նե­րին լա­ւա­տե­ղեակ՝ ա­ռանց ո­րե­ւէ կու­սակ­ցու­թեան պատ­կա­նող մաս­նա­գէտ­ների։

ժգ) Մա­մուլ

• Հս­կա­յա­կան է մա­մու­լի դե­րը ներ­կայ քա­ղա­քա­կան ու հա­սա­րա­կա­կան կեան­քում։ Ն­րա ուժն ու ազ­դե­ցու­թիւ­նը կա­րե­ւոր է տնտե­սա­կան, բա­րո­յա­կան, մշա­կու­թա­յին, ա­ռօ­րեայ կեան­քի բո­լոր բնա­գա­ւառ­նե­րում։ Ի­րաւ է, որ մա­մու­լը իր ան­քակ­տե­լի տեղն ու­նի ա­մէ­նու­րեք, միայն թէ նրա ան­կա­խու­թիւնն ու ճշմար­տա­խօ­սու­թիւ­նը միշտ չէ, որ ա­պա­հո­վո­ւած է։ Ան­կախ, ան­շա­հախն­դիր, գրա­գէտ ու պար­տա­ճա­նա­չու­թիւն­նե­րին գի­տա­կից մա­մու­լը մեծ նո­ւէր է իւ­րա­քան­չիւր երկ­րի հա­մար։ «Արմենպրես»ի վերակառուցման եւ կարգի հրաւիրելու կարիք կայ հայերէնի տեսակով:

ժդ) Պե­տու­թիւն –ե­կե­ղե­ցի (կրօն)

Ա­ւե­լորդ չէ յի­շել պե­տու­թիւն-ե­կե­ղե­ցի կա­պի ու յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի ներ­կայ եւ յետագայ կար­գա­վի­ճա­կը։  Ժո­ղովր­դա­վար բո­լոր երկր­նե­րը ե­կե­ղե­ցին՝ կրօ­նը, ան­ջա­տել են  հան­րա­պե­տու­թիւ­նից, ոչ թէ ա­տե­լու­թեան սկզբուն­քից ել­նե­լով, այլ որ նրանք տար­բեր բնա­գա­ւառ­ներ են ու պի­տի գոր­ծեն ի­րա­րից ան­կախ։

Երկ­րում աչ­քի է զարնում ե­կե­ղե­ցա­շի­նու­թեան մի նոր հո­սանք։ Ամէնուր ա­ւե­լի մեծ ու գե­ղե­ցիկ են կա­ռու­ց­ւում նրանք, միայն թէ տե­ղին է հարց տալ նրանց անհ­րա­ժեշ­տու­թեան մա­սին, երբ կեն­սա­կան այլ խնդիր­ներ լուծ­ման են սպա­սում։

Այ­սու­հան­դերձ, ճիշտ կը լի­նի այս խնդիր­նե­րը դարձ­նել ժո­ղովր­դա­կան քննար­կում­նե­րի նիւթ, ա­ռա­ւել ձե­ւով ո­րո­շե­լու ե­կե­ղեց­ւոյ դե­րը եւ նրա  մաս­նակ­ցու­թիւ­նը   հար­ցե­րի ու պա­հանջ­նե­րի շուր­ջը։ Բո­լոր պայ­ման­նե­րում քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ու կրօ­նի իրարից ան­ջա­տու­մը  դրա­կան ե­րե­ւոյթ է՝ թող­նե­լով իւ­րա­քան­չիւ­րին իր ոլորտում։ Տե­ղին է նաեւ չմո­ռա­նալ ա­ղանդ կո­չե­ցեալ­նե­րին։ Եր­կար դա­րե­րի ըն­թաց­քին հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին է, որ իր հո­գե­ւոր պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րին հա­մըն­թաց յանձն էր ա­ռել  նաեւ՝ քա­ղա­քա­ցիա­կան ո­լոր­տը։ Այսօր այլ են մարտահրաւէրները եւ  խնդրոյ հան­րա­յին քննար­կու­մը կա­րող է ո­րո­շա­կի եզ­րա­յանգ­ման բե­րել, օգ­տո­ւե­լով այլ երկր­նե­րի  փոր­ձա­ռու­թիւն­նե­րից։

Վե­րոն­շեալ մաս­նա­ճիւ­ղե­րից բա­ցի, կան նոյնքան կարեւոր միւս բնա­գա­ւառ­նե­րը (Ա­մա­վարկ (բիւ­ջէ), Ս­փիւռք, Ար­տա­քին, Ե­լեւմ­տա­կան (ֆի­նանս գոր­ծեր), Անվ­տան­գու­թիւն-ոս­տի­կա­նու­թիւն  դիւանագիտութիւն եւ այլն) որոնք եւս պի­տի քննար­կո­ւեն ու ներ­կա­յա­ցո­ւեն մաս­նա­գէտ եւ  բնա­գա­ւա­ռին մօտ կանգ­նած ան­ձանց կող­մից։ Այս մի­ջո­ցով կա­րե­լի պի­տի լի­նի կազ­մել ա­պա­գայ տա­րի­նե­րի զար­գաց­ման ծրագ­րե­րը։

Ի վեր­ջոյ նշենք նաեւ, որ ներ­կայ գրու­թիւ­նը ո­րե­ւէ ծրագ­րի մօ­տե­նա­լու յա­ւակ­նու­թիւ­նը չու­նի։