Դասալիք փամփուշտը

Սամվել Խալաթյան, Երևան, 24 Հունիս 2021

Երբ  «Գեղարդում» հրապարակվեց «Մեծ Հայրենադարձության» 75-ամյա տարելիցին նվիրված իմ հոդվածը, և դա ես արտագրեցի իմ դիմատետրի վրա, հեռաձայնեց  ծանոթներիցս մեկը, հայտնեց իր զարմանքը, որ ես Կիրովականի (Վանաձորի) «Էվակոբազա» թաղամասում ապրող հայրենադարձ հասարակ արհեստավորներին լեգենդար (առասպելական) մարդիկ եմ անվանել: Զուր անցան իմ բացատրությունները, որ նրանցից  ոմանք Սարդարապատի, Մուսալեռի հերոսամարտերում, ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ իտալական, ֆրանսիական պարտիզանական ջոկատներում պայքարած մարդիկ էին, և որ նրանք իրենց կենցաղով ու նիստուկացով ևս յուրահատուկ էին ու լեգենդար (առասպելական): Չհամոզվեց: Ի՞նչ արած, թող նա իր կարծիքին մնա, իսկ ես որոշեցի իրական ու հիշարժան մի դրվագ պատմել, մանավանդ որ, հայ  գեղարվեստական գրականության և լրագրության մեջ անչափ քիչ է գրվել Խորհրդային Հայաստանում հայրենադարձ հայերի կյանքի մասին:

Այսու, թող ընթերցողը որոշի՝ լեգենդա՞ր էին նրանք, թե՞ ոչ:

Ցերեկով էլեկտրականություն չկար, ուշ երեկոյան էին միացնում, իսկ վաղ առավոտյան անջատում էին: Անցած դարի 55-60-ականներին էլեկտրականությունը կենցաղում օգտագործվում էր միայն տունը լուսավորելու և ով որ ռադիոընդունիչ ուներ՝ համերգ կամ ֆուտբոլի խաղերի ընթացքը լսելու համար: Կենցաղային այլ սարքեր չկային, արդուկը փայտածուխով էր տաքացվում, ճաշը եփում էինք օջախի կամ վառարանի վրա: Սառնարանի, փոշեծծիչի մասին լսած չկայինք:

Արևամուտի ժամերին, բակում ավելի լուսավոր էր լինում, քան տանը,  և հարևանները դուրս էին գալիս, փոքր աթոռների վրա նստած զանազան պատմություններ էին պատմում կամ նարդի խաղում, մինչև որ մեկն ավետում էր՝ «Լույսերը տվին»:

Մի այդպիսի խաղաղ երեկոյի, ավագների  քովը նստած,  հետևում էի նարդու խաղին, երբ  Գարեգինը վերհիշեց եղեռնի օրերի սարսափները.

– Գյուղի տուները այրեցին, կենդանի շունչ չթողին… Այդ տղան քովս բերեք,– ըսավ յուզբաշին: Ինձի մոտ տարին…

Խաչիկը, դիտմամբ, ընդհատեց նրան.

– Օր մը, Փարիզին մեջ կոշկակար Փանոսը հանդիպեցավ: Գարեգին, Փանոսը կհիշե՞ս:

– Այո, կհիշեմ…,- հպանցիկ պատասխանեց Գարեգինն ու շարունակեց իր խոսքը,- դուն որո՞ւն տղան ես,– հարցուց յուզբաշին: Արամի,– ըսի: Անո՞ր,– մատը տնկեց կախաղանը…

Խաչիկը դարձյալ ընդհատեց.

– Աս կոշկակար Փանոսը, կոշիկ նորոգելուն ատենը, կրունկին մեջ ոսկի գտած էր: Գարեգին, սա պատմությունը պետք է որ լսած ըլլաս:

– Լսած եմ, ջանըմ, թող տուր խոսքս շարունակեմ: Անո՞ր,– մատը տնկեց կախաղանը: Ոչ,– ըսի և երեսս դարձուցի դեպի հայրս, որ սպանված քրոջս գրկած, ջախջախված գլխով ինկած էր…

Խաչիկը ընդոստ ոտքի կանգնեց.

– Բա՛-վա՛-կա՛ն է, մա՛րդ: Ուրիշ պատմություն չունի՞ս: Ես դիտմամբ խոսքը կփոխեմ, դուն դարձյալ նախճիրը կպատմես:

-Է՞, ես իմ պատմությունս կհիշեմ,- արդարացավ Գարեգինը:

– Ատ չէ քո պատմությունը: Այսքան շո՞ւտ մոռցար: Դուն հայդուկ Գարեգինը չե՞ս, ինչո՞ւ կմոռնաս և կհիշես միայն պարտությունդ:

Գարեգինը զգուշավոր չորս կողմը նայեց, ապա կիսաձայն քրթմնջաց.

– Խենթեցա՞ր: Կագեբե՞ն կարոտեցիր:

– Ամենևի՛ն: Դուն ինչո՞ւ կվախնաս, Գրգո՜: Մուսալեռի կռվին թուրքը չկրցավ Գրգոյին սպանել, դուն ինչո՞ւ կթաղես քեզի:

– Դուն չվախցար, և կյանքիդ կեսը Սիբիրը կերավ… Մոռցա՞ր:

– Ո՛չ: Սիբիրն ալ չեմ մոռցած, կագեբեն ալ չեմ մոռցած, թոնիրի մեջ նետված մայրիկիս ալ չեմ մոռցած: Բայց ամենեն շատ կուզեմ Սարդարապատը հիշել և կհիշե՛մ: Մեր հաղթանակը կհիշեմ:

– Հայի բախտ է՜,-մտախոհ ասաց դսեղցի Հայկազը,- Հաղթում ենք, հաղթո՜ւմ, երկիրն ուրիշի ենք տալիս:

-Հայու բախտ չէ: Հայու կարճ հիշողություն է: Կհաղթե ու կկարծե, թե թշնամին այլևս իր բարեկամը դարձավ, կմոռնա, որ թշնամի ունի: Զենքը մեկ կողմ կնետե, հող կվարե, եկեղեցի կկառուցե…

Կարսեցի Բալաբեկը հակադարձեց.

– Քեզի չեմ հասկնա, Խաչիկ ախպեր: Հըբը ի՞նչ էներ հայը: Ո՞ր մե ազգը պատերազմից հետո իր հողը չի մշակե՜, քանդվածը չի սարքե՜:

– Այո: Բայց զենքը միշտ պատրաստ պիտի պահե: Զորեղ պիտի մնա: Զավակներուն իր հաղթանակը պիտի պատմե, անոնց իր հաղթանակն ու հաղթանակի ոգին պիտի կտակե և ո՛չ թե պարտություններու ողբը:

– Վերջ տուր, բե՛,- բարկացավ Գարեգինը,  ես հաղթանակները չեմ մոռցած,- ապա հանելով պիջակը՝ մեկնեց Հայկազին- քանդե՛, աստառը քանդե, և կտեսնաք, որ չեմ մոռցած:

Հայկազը պիջակի աստառից փոքրիկ կապուկ հանեց:

– Էս ի՞նչ է:

– Փամփո՛ւշտ: Մուսալեռեն մնաց,- պարծեցավ Գարեգինը և կապուկից փամփուշտը հանելով մեկնեց ինձ,- վերցուր, տղաս, ասոր հերթը դեռ գալու է:

– Ո՜չ… ,- ընդվզեց Խաչիկը,- Ո՛չ: Ետ վերցուր, Գարեգին, ե՜տ: Դուն սա փամփուշտն ինչո՞ւ ետ բերիր… Ինչո՞ւ բերիր և ո՞ւր կուղարկես: Հին փամփուշտով նոր հաղթանակ չըլլար, Գրգո՜:

– Աս մարդը ի՞նչ կխոսի, չեմ հասկնար,- ուսերը թոթվեց Գարեգինը:

– Ամեն փամփուշտ զորավոր է ի՛ր կռվին մեջ: Ինչո՞ւ չկրցար սա փամփուշտը պարպել, Գրգո՛:

– Չե՞ս գիտեր, ֆրանսիացիները եկան…

– Եվ չորս հազար մուսալեռցի նավերն առին, փախցուցին, այնպես չէ՞:

– Այո…

– Մենք, Սարդարապատին, ձեռնամարտի նետվեցանք, որովհետև փամփուշտ

չունեինք, Գրգո՛: Դուն սա փամփուշտն ինչո՞ւ չպարպեցիր:

– Ի՞նչ ընեմ… Մեկ կո՞ղմ նետեմ,- շվարեց  Գարեգինը:

– Թշնամուն հաղթելը սխրագործություն է, տղա՛ք: Սակայն հաղթելը քիչ է, հաղթանակը պահպանել է պետք: Հզո՜րը կրնա պահպանել իր հաղթանակը: Գրգո՛, անուշիկ եղբայր, մի՛ նեղվե: Ետ վերցուր փամփուշտը: Ան դասալիք է: Քո չպարպած փամփուշտը դասալիք է՜…

Լռություն տիրեց:

– Լույսերը տվին,- ասաց ինչ որ մեկը, բայց ոչ ոք չբարձրացավ տեղից: Բոլորը գլխահակ մտորում էին:

Գարեգինը վեր ելավ, ծանր քայլերով մոտեցավ բակը երիզող ցանկապատին, վերցրեց հենված բահն ու անցնելով ցանկապատը, փոքրիկ բանջարանոցի անկյունում սկսեց փոս փորել: Քիչ անց նա ետ եկավ, վերցրեց աթոռակին դրված փամփուշտը, վերադարձավ փոսի մոտ, ամփոփեց այնտեղ և հողը բլրեց վրան: Փոքրիկ գերեզման առաջացավ՝ առանց շիրմաքարի ու խաչի:

– Հիմա կուգամ,-ասաց Բալաբեկն ու տուն մտավ:

Գարեգինը ետ եկավ, հագավ պիջակը, նստեց իր աթոռին, անվրդով տեսք ընդունեց, կարծես անսովոր ոչինչ տեղի չէր ունեցել:

Բալաբեկը դուրս ելավ տանից՝ ձեռքին մի շիշ օղի, իսկ նրա կինը՝ Վարդանուշը, ամուսնու ետևից շտապեց բերել սկուտեղի վրա դրված բաժակներ, հաց, պանիր, կանաչեղեն:

Բաժակները լցրեցին: Բալաբեկը վերցրեց դրանցից մեկը, ոտքի ելավ.

– Թող հողը ծանր էղնի էդ փամփուշտի վրա, ծիլ չտա, անժառանգ մնա: Կենացդ, ֆիդայի Գրգո՛, հաղթանակներուդ կենացը…