«Պէտք է ջնջուի՛ այդ անունը մեր քարտէզից» – Բողոքագիր հայկական քաղաքը թուրք բարբարոսի անունով կոչուելու դէմ

Ծանօթագրեց եւ հրատարակութեան պատրաստեց՝

Դոկտ. Գէորգ Եազըճեան, Երեւան, 6 Մայիս 2020

Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ առ այսօր գոյութիւն ունի Ալավերտի անունով քաղաքը Լոռիի մարզին մէջ: Ազգ մը իսկապէ՛ս պէտք է ստրկամիտ ըլլայ, որպէսզի զինք ջարդողներու ցեղապետի մը անունով կոչուած քաղաքի մը անունը պահպանէ … դարեդար: Աւելին, ուղղակի անընդունելի է, որ 1990-ականներու սկիզբին երբ անուանափոխուեցան շատ բնակավայրեր նորանկախ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ, այս քաղաքին ղեկավարութիւնը քաղաքը … չանուանափոխելու յատուկ որոշում կայացուց:

Այս քաղաքին այլանդակ անունը դեռ խորհրդային շրջանին տեղիք տուած էր բազմաթիւ բողոքներու, սակայն սայլը տեղէն չէր շարժած: Գուցէ կարելի էր այդ դարաշրջանի համար գտնել կամ յօրինել «արդարացուցիչ» պատճառներ՝ Թուրքիոյ հետ Խորհրդային Միութեան բարեկամութիւնը, Խորհրդային Միութեան ժողովուրդներու գոյութիւն ունեցող ու անգոյ բարեկամութիւնը ատրպէյճանական գործօնը եւ այլն:

30 տարի ի՞նչը կը խանգարէ նման այլանդակ ու խայտառակ տեղանունի փոփոխութեան: ՈՉ ՄԷԿ ԲԱՆ, բացի հայկական՝ մահացու աստիճանի հասած ստրկամտութենէն կամ … անտարբերութենէն:

Այդ բողոքագիրներէն մէկն է վարի փաստաթուղթը, որ կը պահպանուի Խորհրդային Հայաստանի ղեկավար մարմիններուն հասցէագրուած նամակներու, հեռագիրներու, դիմումնագիրներու եւ բողոքագիրներու 1984-ի թղթապանակին մէջ:

Փաստաթուղթը Հայրենիքին մէջ կը հրապարակուի առաջին անգամ: Նախապէս լոյս տեսած է սփիւռքահայ մամուլին մէջ, սակայն … ձայն բարբառոյ յանապատի: Ուղղահայեաց փակագիծերը ես աւելցուցած եմ: Շարադրանքը վերածած եմ դասական ուղղագրութեան:

Յարգելի ընկ[եր] Կ. Ս. Դեմիրճեան.[i]

«Հայկական Սովետական Հանրագիտարանի» I հատորի 139-րդ էջում «Ալավերտի» յօդուածում գրուած է՝ «XVII դ[արի] սկզբին Շահ-Աբբասը[ii], տեղահանելով Գուգարքի եւ մերձաւոր գաւառների հայ եւ վրացի բնակչութեանը, նրանց հողերը տուեց թուրք քոչուորներին, եւ Ալավերտու շրջակայ վայրերը դարձան թուրք Բորչալու ցեղի արօտավայրերը: Ալավերտի անուանումը մնացել է այդ ցեղապետերից մէկի՝ Ալլահվերտի մոլլա օղլի Թարխանի անունից»:

Կարդում ենք ու զարմանում եւ զայրանում, որ մինչեւ մեր օրերը այդ անուանումը պահպանւում է: Ինքը՝ Թարխանն էլ կզարմանար, եթէ Ալլահի կամքով նորից յայտնուէր այս աշխարհում: Եկել են[,] թալանել մեր երկիրը, կատարել գազանային բռնութիւններ եւ … անմահացրել իրենց անունները. Հայաստանի քաղաքներից մէկը կոչւում է ոմն թուրք բարբարոսի անունով:

Պէտք է ջնջուի՛ այդ անունը մեր քարտէզից:

Այս մասին գրել ենք ընկ[եր] Բ. Սարկիսովին[iii]: Նրա անունից մեր կուսկոմի[iv] միջոցով մեզ յայտնեցին, որ կզբաղուեն այդ հարցի լուծմամբ, բայց այն մտահոգութիւնը, թէ հարցը ցանկալի ձեւով ու արագութեամբ չի լուծուի առանց Ձեր միջամտութեան, ստիպում է դիմել Ձեզ եւ խնդրել, որ շտկէք մեր պատմութեան կողմից թոյլ տուած 4-դարեայ այս սխալը՝ այդ քաղաքին տալով մի արժանաւոր անուն:

Մաթեմաթիքական Մեքենաների Գ. Հ. Ի.[v] աշխատակիցներ՝
[հայերէն ստորագրութիւն] Բ. Նարիմանեան (Վաթութինի [փողոց] 2/2, բն[ակարան] 6, հեռ[ախօս՝] 26-51-81)
[հայերէն ստորագրութիւն] Լ. Ղուկասեան (Քութուզովի [փողոց] 41-45, հեռ[ախօս՝] 26-56-12)
Հայաստանի Ազգային Արխիւ, ֆոնտ 1, ցուցակ 127, գործ 414, թերթ 157: Բնագիր: Ձեռագիր:[vi]

Ռուս զօրահրամանատարներ Նիքոլայ Վաթութինի եւ Միխայիլ Քութուզովի անուններով փողոցները 1990-ականներու սկիզբին անուանափոխուած են, համապատասխանաբար, հայկական ազատագրական շարժումի 18-րդ դարու նուիրեալ գործիչ Յովսէփի Էմինի եւ աշխարհահռչակ նաւթարդիւնաբերող ու բարեգործ Գալուստ Կիւլպէնկեանի անուններով, մինչդեռ թուրք բորենի Ալլահվերտի Թարխանի անունը քաղցկեղի բջիջի կամ պսակաձեւ ժահրի նման փակած կը մնայ մեր հայրենիքի գողտրիկ քաղաքներէն մէկուն, մինչդեռ Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի այսօրուան տարածքներուն մէջ հայկական անունները գրեթէ ամբողջովին վերացած են պաշտօնապէս, հազուագիւտ փրկուածներն ալ յոյժ աղաւաղուած են՝ անճանաչելի դառնալու աստիճան:

Ի՞նչ անուն տալ այս փաստին, որ երբեք չի տեղաւորուիր բանականութեան մէջ եւ որուն շարունակումը ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ՄԵԾ ԱՄՕԹ է…

Անկախութեան երեք տասնամեակներուն կէսը կառավարութեան մէջ նախարարներ, պետական մարմիններուն մէջ ալ զանազան չափ ու կշիռի պաշտօնեաներ ունեցած, ինքզինք ազգայնական յայտարարող Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը ինչո՞ւ չուզեց կամ չկրցաւ վերացնել այս խայտառակութիւնը, ինչպէս նաեւ չուզեց կամ չկրցաւ Արամ Մանուկեանի բնակած երբեմնի տան փրկումը աղբանոցի ու … պէտքարանի վիճակէն:

Պահ մը յուսացինք, թէ այս բազմադարեայ սխալը ի վերջոյ կ’ուղղէ իր կեանքին զգալի մասը այդ քաղաքն ընդգրկող Լոռիի մարզին մէջ անցուցած, որոշ ատեն այդ վարչական տարածքի մարզպետի տեղակալ աշխատած, Հ. Յ. Դ. Բիւրոյի երբեմնի անդամ, 24 փետրուար 2016-էն՝ Հ. Հ.ի տարածքային կառավարման եւ զարգացման նախարար Դաւիթ Լոքեանը, որու նախախարական անմիջական իրաւասութեանց մէջ կը գտնուէր այս հարցին լուծումը: Որքան գիտեմ՝ կուսակցութիւնները իշխանութեան կը ձգտին իրենց գաղափարախօսական դրոյթներն ու ծրագիրները իրականացնելու համար: Ի՞նչը խանգարեց այս նախարարն ու անոր կուսակցութիւնը՝ վերացնելու այս այլանդակ ու խայտառակ փաստը… Հո՞ս ալ մեղաւոր են Նիկոլ Փաշինեանն ու սորոսականները…

________________________________________

Կարէն որդի Սերոբի Դեմիրճեան (17 ապրիլ 1932, Երեւան – 27 Հոկտեմբեր 1999, Երեւան) – Խորհրդային Հայաստանի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան կուսակցական եւ պետական գործիչ: 1964-1972-ին՝ Հայաստանի Կոմկուսի Երեւանի Քաղաքային Կոմիտէի քարտուղար, երկրորդ քարտուղար, 1972-1974-ին՝ Կենտկոմի քարտուղար, 1974-ի նոյեմբերէն 1988-ի մայիս՝ Կենտկոմի առաջին քարտուղար, 1988-ի յունիսէն 27 հոկտեմբեր 1999՝ Հ. Հ.ի Ազգային Ժողովի նախագահ: Սպանուեցաւ Ազգային Ժողովի նախճիրի ընթացքին:

[ii] Շահ Աբբաս Ա. (27 յունուար 1571, Հերաթ, ներկայիս Աֆղանիստանի մէջ – 19 յունուար 1629, Ֆարահապատի պալատ, Կասպիցի ծովեզերք, թաղուած է Քաշան քաղաքին մէջ, Իրան) – Սեֆեւեան տոհմի հինգերորդ գահակալը: Հռչակուեցաւ օսմանցի թուրքերու դէմ յաջող պատերազմներով, որոնց ընթացքին, 1604-ին հրահանգեց Հայաստանի հարիւր հազարաւոր հայութեան աղէտալի բռնագաղթը դէպի Պարսկաստանի խորքերը, որու ընթացքի տասնեակ հազարաւորներ մահացան, եւ որու հետեւանքով աւելիով պարպուեցաւ հայոց հայրենիքը իր բնիկ տարրէն ու յառաջացաւ պարսկահայ գաղութը:

[iii] Բաբգէն Սարգիսով (25 նոյեմբեր/8 դեկտեմբեր 1913, Շուշի – 4 փետրուար 1999, Երեւան) – Խորհրդային Հայաստանի կուսակցական եւ պետական գործիչ, 1975-1985-ին՝ Հայկական Խ. Ս. Հ.ի Գերագոյն Խորհուրդի Նախագահութեան նախագահը:

[iv] Կուսակցական կոմիտէ:

[v] «Գիտա-հետազօտական ինսթիթութ» բառերուն յապաւումն է: Տուեալ հիմնարկը իր տնօրէն՝ ակադեմիկոս Սերկէյ Մերկելեանին անունով ժողովուրդին մէջ յայտնի էր ու առ այսօր յայտնի է «Մերկելեան ինսթիթութ» անունով:

[vi] Փաստաթուղթին վերը, աջին կան փաստաթուղթին՝ Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմ մուտքին ռուսերէն տուեալները՝ «н/013951, 21 դեկտ[եմբեր] [19]84»:

Նոյն թղթապանակին թ. 158-ը այս նոյն բողոքագիրին լուսապատճէնն է:

Թ. 156-ը այս բողոքագիրին առնչուած նշումի թերթիկ մըն է, որ ստորագրած է Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի՝ ինծի համար ինքնութիւնը անյայտ մնացած աշխատակիցը, հաւանաբար՝ Կենտկոմի Նամակներու Ենթաբաժինին պետը: Ան հայերէն մակագրած է. «Ընկ[եր] Կ. Ս. Դեմիրճեանին զեկուցուել է: [Կցել] գործին»: Նման մակագրութիւնը եզրակացնել կու տայ, թէ բողոքին ընթացք տալու որեւէ գործնական քայլ չէ կատարուած…